Wprowadzenie

Fundamenty prawa autorskiego

Zanim pochłoną nas całkowicie szczegółowe kwestie związane z prawem autorskim warto poświęcić chwilę ogólnym zasadom leżącym u podstaw całego systemu praw autorskich.
Odpowiedź na pytanie jaki jest cel
prawnego uregulowania kwestii autorskich jest ważna nie tylko ze względu na ogólną teorię prawa autorskiego, ale także wpływa na sposób jego interpretowania oraz egzekwowania.

W doktrynie amerykańskiej prezentowane są cztery, niewykluczające się teorie. W orzecznictwie amerykańskim teorie te często są przywoływane jednocześnie, choć u ich podstaw leżą odmienne tradycje filozoficzne oraz teorie polityczne. W rezultacie skutki ich powoływania bywają różne. Stąd też, dla celów poznawczych, należy omawiać je oddzielnie.

Teoria sprawiedliwości


U podstaw pierwszej teorii znajduje się zasada zgodnie z którą twórcy literatury, sztuki i innych twórczych oraz oryginalnych dzieł zasługują na to, żeby móc kontrolować swoje dzieła oraz być nagradzanymi za włożone w nie wysiłki. Innymi słowy twórcom przysługuje prawo moralne do tego, aby ich dzieła były prawnie uznane, a związane z nimi uprawnienia – egzekwowalne przez nich. Teoria ta zakłada, że odmowa przyznania autorom ochrony jest niezgodna z zasadami sprawiedliwości.


Istnieje kilka wariantów tego ogólnego podejścia. Najpełniej rozwinięta została tzw. teoria "pracy na pustyni", pochodząca z pism brytyjskiego filozofa Johna Locke'a. W rozdziale 5 „II Traktatu o rządzie” Locke twierdzi, że osoba, która uprawia ziemię na działce, ziemię, która należy do "wspólnego dobra", nabywa naturalne prawo do tej ziemi przejawiające się w ten sposób, że rząd, który zostanie utworzony ma obowiązek to prawo uznać i szanować.

Siłą argumentu Locke'a jest odwołanie się do historii. "I tak wstąpiłem w posiadanie dzikich gruntów, nieużytków takich, których jeszcze żadna osoba nie posiada. I ciężko pracowałem, aby usunąć kamienie, drzewa, trawy lub łąki. I pługi ziemi i roślin, nasion. I pielęgnowałem rośliny, dopóki nie dojrzały. Aż w końcu zebrałem upraw i wykorzystałem je do utrzymania siebie i swojej rodziny. Z pewnością byłoby złem, gdyby intruz, który nie zrobił nic, aby uruchomić na tej ziemi produkcję, mógł teraz odsunąć mnie, tego, który ją uprawiał."

Locke wysuwa też różne, bardziej formalne argumenty – niektóre z nich są zakorzenione w chrześcijańskiej teologii – będące podporą dla tej moralnej intuicji. Wnioskowanie z historii sprawia, że wywodowi Locke'a nie można odmówić słuszności.


Argumentacja Locke'a ma nawet większe znaczenie w zastosowaniu wytworów ludzkiego intelektu (literatura, sztuka, itp.) niż w stosunku do uprawy gruntu. Wartość surowca za pomocą, którego została stworzona książka jest znikoma w porównaniu do wartości włożonej w nią pracy intelektualnej. Stąd prawo pisarza do powieści jest znacznie silniejsze niż rolnika do uprawianego gruntu, gdyż powieść stanowi w pełni wkład pisarza. Ponadto, w przeciwieństwie do roślin, powieści nie podlegają prawom nieurodzaju.

Niemniej przy przeniesieniu teorii prawa naturalnego na grunt prawa autorskiego napotkano pewne trudności. Przykładowo zastanawiającym jest jaki dokładnie rodzaj intelektualnego wkładu powoduje nabycie moralnych uprawnień do uzurpowania sobie tytułu twórcy. Powstają także inne pytania:
  • Czy można przyznać prawo już na etapie podejmowania prób pisania?
  • Czy może na ochronę zasługuje tylko praca utrwalona, ukończona i o wyjątkowym poziomie twórczym?
  • Jak stosunek twórcy do dzieła wpływa na jego prawa – wzmacnia czy osłabia jego prawa moralne?
  • Czy jest możliwe, aby uprzywilejować jednego twórcę poprzez przyznanie mu szerokich uprawnień do wyrażania swej twórczości i jednocześnie dyskryminować innych (np. monopol jednego twórcy na określony sposób wyrażania - np. charakterystyczny sposób pisania) ?. Jeśli tak to jakie uprawnienia uprzywilejowanego pisarza osłabiają wynikające z naturalnego prawa roszczenia pozostałych pisarzy?

Kolejny wariant podejścia do teorii sprawiedliwości znany jest pod nazwą "teoria praw słuszności". Jest ona mniej skomplikowana, ale według psychologów społecznych możliwość odniesienia się do praw autorskich jest znacznie większa. Istotą teorii słuszności jest pogląd, że każdy współpracownik biorący udział we wspólnym przedsięwzięciu zasługuje na prawo do udziału w zyskach jakie to przedsięwzięcie przynosi (proporcjonalne do wielkości swojego wkładu). Ma to określone implikacje dla prawa autorskiego. Zgodnie z tą teorią prawo powinno być tak zorganizowane, aby zapewnić każdej z osób uczestniczących w tworzeniu utworu filmowego – począwszy od gwiazd kończąc na brygadzistach – prawo do udziału w zyskach proporcjonalne do wkładu pracy każdej z tych osób. Jak się przekonamy, niezupełnie taki efekt powstaje przy stosowaniu obecnego prawa.

Teoria dobra społecznego

Kolejna teoria wyrasta z filozoficznej teorii utylitaryzmu, którego głównym celem jest maksymalizacja korzyści osiąganych przez społeczeństwo przy minimalizacji nakładów (to dość ogólne stwierdzenie, ale odłożymy na bok rozważania jego niejednoznaczności). Zasada ta znajduje następujące zastosowanie w prawie autorskim:


Powieści i inne twory intelektualne mieszczą się w wąskiej, ale ważnej kategorii produktów zaliczanych przez ekonomistów do kategorii dóbr publicznych. Cechami charakterystycznymi dóbr publicznych są:
  1. „niekonkurencyjność” (konsumpcja dobra przez jedną osobę nie pozbawia innych osób możliwości konsumpcji tego samego dobra) oraz
  2. „niewyłączalność” (dostawca dobra nie może legalnie zapobiec używaniu dobra przez innych).
Te cechy czynią dobra publiczne społecznie wartościowymi, ale mogą też powodować zagrożenie: ich potencjalni producenci zrezygnują z produkcji w obawie, że nie przyniosą żadnych dochodów. Przykładowo pisarka może zdecydować się nie pisać powieści z obawy, że gdy tylko pierwsza kopia dzieła będzie cieszyć się zainteresowaniem wśród czytelników to inni wydawcy zarobią miliony na sprzedaży kolejnych kopii sprzedanych w tańszej cenie i uniemożliwią jej zarobek. Zgodnie z teorią dobra społecznego twórcy przysługuje prawo do zwielokrotnienia utworu i wprowadzenia go do obrotu gospodarczego. Dodatkowo ochrona przed nieuczciwą konkurencją umożliwia pisarce sprzedaż książki w cenie, która zapewni jej utrzymanie oraz pozwoli kontynuować karierę. Innymi słowy teoria ta zakłada, że nawet jeżeli pisarka zawarłaby umowę o dzieło autorskie z wydawcą otrzymując za to niewielkie wynagrodzenie ryczałtowe, a utwór okazałby się bestsellerem to twórcy (pisarce) powinno przysługiwać roszczenie o podwyższenie wynagrodzenia. Na gruncie art. 44 Pr Aut ustawodawca polski przyjął takie rozwiązanie. ( "W razie rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy, twórca może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd. Realizacji wspomnianych postulatów służyć ma przede wszystkim prawo autorskie.")

Zgodnie z teorią dobra społecznego prawo autorskie powinno przynosić korzyści społeczeństwu. Można ją odnieść także na grunt ekonomiczny. Jeżeli pisarce przysługuje prawo do podwyższenia wynagrodzenia w określonym przypadku to czy może przenieść autorskie prawa majątkowe do utworu w cenie przewyższającej ich wartość rynkową ?. Wydaje się, że tak. Nawet jeżeli cena stanowi wyznacznik nieosiągalny dla określonej grupy podmiotów. Prawo autorskie chroni prawa twórców i z tej perspektywy należy je oceniać.


Szczególnie istotną kwestią jest ochrona dzieł, których proces tworzenia jest bardzo kosztowny, a zwielokrotnianie bardzo łatwe i których użytkownikami są inne podmioty niż konsumenci bezpośredni. Do grupy tej zaliczyć można prawa pokrewne, a także programy komputerowe. Utwory te powinny być chronione silniej co de facto ma miejsce (np. okres ochronny jest wydłużony).

Teoria osobowości

Trzecia teoria wywodzi się z dzieł Kanta i Hegla. Jej znaczenie w systemie tzw. common law (ang. prawo wspólnotowe, które jest typowe dla np. Wielkiej Brytanii, USA, Kanady, Australii) jest znacznie mniejsze niż w krajach o systemie civil law (ang. prawo kontynentalne, które jest typowe dla krajów kontynentalnej Europy, krajów afrykańskich i Ameryki Łacińskiej, których porządki prawne oparto na kulturze prawnej Europy kontynentalnej).

Głównym założeniem tej koncepcji jest to, że utwory (będące wytworami umysłu) stanowią wyraz lub przedłużenie osobowości ich twórców. Przykładowo malarz lub pisarz definiują siebie poprzez swoją twórczość. System prawny, który uwzględnia to stanowisko, powinien zapewnić artystom prawo do nadzoru oraz dokonywania zmian w ich dziełach.
Dlaczego?
  • Po pierwsze naruszenie integralności utworów stanowi naruszenie integralności ich twórców – a temu prawo powinno zapobiegać lub rekompensować doznaną w ten sposób krzywdę.
  • Po drugie zapewnienie twórcom uprawnień nadzorczych jest konieczne do tego, by stworzyć ogólne warunki społeczne, w których artyści mogą wyrażać i zachowywać swoją tożsamość.

Teoria ta kładzie szczególny nacisk na tzw. „prawa osobiste” twórców, które zostaną szczegółowo omówione w Module 4. Wspomniane prawa kumulują w sobie prawo do bycia docenionym za stworzone utwory (i do nie bycia obarczanym winą za te utwory, których się nie stworzyło) oraz prawo do zapobiegania naruszeniom ich integralności - integralne prawo twórcy, które jest niezbywalne i niedziedziczne.

Teoria kultury

Ostatnia z teorii pozostawała do tej pory w cieniu pozostałych choć zdaniem twórców amerykańskiej edycji kursu ostatnio zyskuje na popularności. Jej kluczowym założeniem jest to, że zgodnie z ludzką naturą rozwój osobisty wymaga spełnienia określonych, indywidualnych warunków. Wobec tego instytucje polityczne i społeczne powinny być zorganizowane w taki sposób by umożliwić go jak najszerszej grupie osób.


Jakie warunki sprzyjają rozwojowi ludzkości? Zarówno w filozofii jak i psychologii proponuje się różne katalogi tych warunków, z których można wyodrębnić pewne elementy wspólne:
  • Ochrona życia;
  • Ochrona zdrowia;
  • Nienaruszalność integralności cielesna – ochrona przed fizycznymi niebezpieczeństwami oraz fizycznym i seksualnymi napaściami;
  • Autonomia/swoboda – możliwość wolnego wyboru własnego zawodu i zajęć dodatkowych;
  • Wiedza i umiejętności – możliwość stawiania czoła problemom i poszukiwania skutecznych rozwiązań;
  • Zaangażowanie – aktywne uczestnictwo w profesjonalnych lub nieprofesjonalnych zajęciach, w przeciwieństwie do pasywnej konsumpcji dóbr i usług;
  • Autoekspresja – zdolność do wyrażania własnych myśli i impulsów twórczych;
  • Relacje międzyludzkie – uczestnictwo w swobodnie wybranych społecznościach;
  • Ochrona prywatności – własna sfera intymności, w której następuje dbanie o relacje międzyludzkie i rozwój osobowości.
Prawidłowo ukształtowane prawo autorskie może wspierać rozwój kultury. Przykładowo może pomagać w promowaniu bogatej tradycji artystycznej, wspierać stabilny system szkolnictwa oraz jego powszechną dostępność, zachęcać ludzi do twórczej modyfikacji dóbr kultury, które konsumują, a także – co ważne – zwiększać przystępność wiedzy poprzez solidny i powszechnie dostępny system bibliotek (w tym także cyfrowych bibliotek). Źle skonstruowane prawo autorskie niesie negatywne skutki dla każdej z wyżej wymienionych dziedzin. Może krępować inicjatywy artystyczne i wysiłki nauczycieli włożone w tworzenie materiałów pedagogicznych, zniechęcać konsumentów dóbr kultury do ich modyfikacji oraz utrudniać działalność bibliotek. Funkcjonowanie prawa autorskiego zależy zatem od przemyślanego skonstruowania przepisów oraz dostosowania ich do zmieniającego się świata.


Dodatkowe źródła

Literatura traktująca o teorii praw autorskich jest szeroka, ale niestety stosunkowo niewielka jej część jest dostępna w Internecie. Poniższe materiały stanowią jej względnie reprezentatywny zestaw. Wiele innych źródeł znajduje się w przypisach do tych artykułów.

  1. William Fisher, "Theories of Intellectual Property," in Stephen Munzer, ed., New Essays in the Legal and Political Theory of Property (Cambridge University Press, 2001) (Chinese translation, by Haifeng Huang, in Chinese Intellectual Property Review 1 (2002). Tryb dostępu: http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/iptheory.pdf.
  2. Seanna Shiffrin, Intellectual Property, in A Companion to Contemporary Political Philosophy (edited by Robert Goodin, Philip Pettit, and Thomas Pogge, Blackwell, 2007). Tryb dostępu: http://cdn.law.ucla.edu/SiteCollectionDocuments/faculty/shiffrin-intellectual%20property.pdf.
Teoria sprawiedliwości
  1. Robert Merges, "Locke for the Masses: Property Rights and the Products of Collective Creativity" (2009).Tryb dostępu: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1323408.
  2. Alfred C. Yen, "Restoring the Natural Law: Copyright as Labor and Possession," Ohio State Law Journal 51 (1990): 517. Tryb dostępu: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=916110.
Teoria dobra społecznego
  1. Peter Menell and Suzanne Scotchmer, "Intellectual Property," chapter in Handbook of Law and Economics, edited by A. Mitchell Polinsky and Steven Shavell (2007) (with S. Scotchmer). Tryb dostępu: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=741424.
  2. William Landes and Richard Posner, The Economic Structure of Intellectual Property Law (Harvard University Press 2003). Tryb dostępu: http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674012042.
  3. Joseph E. Stiglitz, "Economic Foundations of Intellectual Property Rights" (2003). Tryb dostępu: https://www.law.duke.edu/shell/cite.pl?57+Duke+L.+J.+1693.
  4. Steven Shavell and Tanguy Van Ypersele, "Rewards versus Intellectual Property Rights" (1999). Tryb dostępu: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=226404.
Teoria osobowości
  1. Margaret Jane Radin, Property and Personhood (1993).Tryb dostępu: http://cyber.law.harvard.edu/IPCoop/82radi.html.
  2. Justin Hughes, "The Philosophy of Intellectual Property," 77 Georgetown Law Review 287 (1988).
Teoria kultury
  1. Neil Netanel, "Copyright and a Democratic Civil Society," 106 Yale Law Journal 283 (1996). Tryb dostępu: http://www.history.ox.ac.uk/ecohist/readings/ip/netanel.htm.
  2. William Fisher, "The Implications for Law of User Innovation," forthcoming Minnesota Law Review (2010). Tryb dostępu: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1601484.

Literatura polska

Polskie pozycje sprawdź w katalogu najbliższej biblioteki uczelnianej gromadzącej książki z zakresu prawa lub Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu w systemie HORIZON wybierając odpowiednie do tematyki słowa kluczowe.

Uczestnicy: Wersja oryginalna tego modułu została stworzona przez Williama Fishera. Tłumaczenie i adaptacja: Wojciech Godzina, Daniel Kuśmierczuk, Beata Marek, Daniel Schink.
Ostatnia modyfikacja: czwartek, 20 wrzesień 2012, 09:25