Materiały dydaktyczne

Książka

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.2. Standardy prawne opisu zasobów elektronicznych

Zasoby elektroniczne czy cyfrowe powstają mniej więcej od lat 80. roku i jest ich na świecie bardzo wiele, każde inne w formie, doborze kolekcji oraz kierowane do odmiennych odbiorców. Nie wszystkie są wartościowe, ponieważ nie każdy, kto je tworzy zna standardy, którym powinny podlegać. Profesjonalne archiwum zasobów naukowych czy edukacyjnych powinno zapewniać interoperacyjność, stabilność, możliwość powtórnego użycia i weryfikacji zasobów, zabezpieczenia obiektów oraz zgodność z prawem w szczególności z prawem autorskim czy przepisami o ochronie baz danych lub danych osobowych. Naukowe archiwa cyfrowe nie powinny być tymczasowymi, przypadkowymi projektami poszczególnych instytucji, działającymi na niesprawdzonym oprogramowaniu, ale muszą stać się niezbędnym elementem struktury instytucji oraz nową usługą podnoszącą jakość jej działania.

Dokument amerykańskiej organizacji NISO National Information Standards Organization pt.: A Framework of Guidance for Building Good Digital Collections opisuje dobre praktyki, zasady i standardy, jakie powinny spełniać wszelkie kolekcje cyfrowe. Jedną z ważniejszych zasad jest przestrzeganie prawa.

Oto co mówi dokument na ten temat:

Zasada 2: Zasoby powinny być opisane w sposób pozwalający użytkownikowi poznać ich cechy charakterystyczne, w tym ich zakres, format, ograniczenia dostępu, status własności oraz inne informacje istotne dla określenia autentyczności, integralności i interpretacji zasobów (s. 7-8).

Opis kolekcji powinien pozwalać użytkownikowi zrozumieć, z jakimi zasobami i obiektami ma do czynienia (zakres i zasięg), jakim ograniczeniom związanym z wykorzystaniem podlega kolekcja, do kogo należy, jaki jest jej historyczny kontekst czy pochodzenie, w jakim celu i dla kogo została stworzona itp. Należy zadbać o podanie wszelkich kontaktów, by czytelnik mógł dopytać o status kolekcji i prawa własności. Powinno się wyjaśnić użytkownikom, jaki software jest potrzebny, by dobrze wykorzystać zasoby.

Zasada 5: Dobra kolekcja cyfrowa respektuje wszystkie prawa autorskie.

Zasady respektowania prawa autorskiego powinny być opisane i udostępnione online na stronach archiwum na poziomie całej kolekcji lub na poziomie obiektu. Należy podać informację o tym, jakie prawa do utworu ma autor, jakie prawa do digitalizacji ma właściciel archiwum oraz jakie prawo użycia ma użytkownik, co mu wolno. (Zob. Zasady udostępniania, gromadzenia i zabezpieczania kolekcji w KPBC http://kpbc.umk.pl/dlibra/text?id=polityka.) Jeśli właściciele archiwum cyfrowego podpisują licencje własne, powinni je przechowywać i przestrzegać reguł w nich zawartych, wzory umów powinny być także dostępne online. Sprawy praw autorskich zawsze generują ryzyko w zarządzaniu kolekcją i zaleca się, by przy niepewnym pochodzeniu dzieła, braku informacji o właścicielach praw autorskich dawać pełną informację o dziele, jaką się posiada i opracować strategię ryzyka polegającą na tym, że ustala się zasady udostępniania dzieła jedynie do celów edukacyjnych, dla potrzeb własnych, na ograniczonych zasadach lub zabezpiecza przed komercyjnym użyciem. Należy dokładnie opisać taką strategię i ją udostępnić, by móc potem użyć jej jako argumentu przy ewentualnym roszczeniu. Należy pamiętać o gotowych licencjach Creative Commons (CC), które bardzo ułatwiają życie zarządzającym zasobami współczesnymi.

Oto przykład, jak może być opisany obiekt cyfrowy. Informacja bibliograficzna (metadane) pochodzi z Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej:

  1. Tytuł: Free Access to Information and Knowledge or Educational Exclusion? World’s Trends versus Poland
  2. Autor: Bednarek-Michalska, Bożena
  3. Słowa kluczowe: komunikacja naukowa; open access
  4. Wydawca: BG UMK
  5. Miejsce wydania: Toruń
  6. Data wydania: 2007
  7. Typ zasobu: preprint
  8. Język: eng
  9. Prawa: Nie wszystkie prawa zastrzeżone
  10. Właściciel praw: Bednarek-Michalska, Bożena
  11. Licencja: Creative Commons ; by-sa 3.0 pl
  12. Prawa dostępu: Dla wszystkich zgodnie z powyższą licencją
  13. Identyfikator zasobu: oai:kpbc.umk.pl:25662
  14. Digitalizacja: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
  15. Lokalizacja oryginału: W zasobach prywatnych

Pola nr 9-12 podają status prawny tego obiektu. Co to znaczy? To znaczy tylko tyle, czy aż tyle, że mamy tu opisane do kogo należy utwór i jak możemy z niego skorzystać. W tym przypadku mamy do czynienia z uwolnieniem utworu na licencji CC BY-SA (Uznanie autorstwa – Na tych samych zasadach 3.0), licencja ta mówi, że możemy skorzystać z utworu pod dwoma warunkami (spełnionymi łącznie):

  1. należy oznaczyć autorstwo utworu i zrobić dokładny przypis z czego się skorzystało (podać źródło);
  2. jeśli stworzymy z niego utwór pochodny (in. zależny, np. tłumaczenie), to musi on też być udostępniony na warunkach licencji otwartej.

Zob. dokładny opis warunków licencji 3.0 tu: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl. Dzięki takiej informacji prawnej zabezpieczony jest nie tylko autor lub inny właściciel praw, ale i użytkownik, ponieważ dokładnie wie, co mu wolno.

Jeszcze raz powtórzę Państwu, jak ważne jest w dzisiejszych czasach tworzenie dobrych jakościowo opisów dla różnego typu zasobów w Internecie. Jeśli będziecie samodzielnie udostępniali swoje utwory w sieci, opiszcie zawsze na jakich zasadach prawnych udostępniacie je innym, jeśli tego nie zrobicie, to nie dziwcie się Internautom, że źle wykorzystają Wasze utwory. Jeśli zaś korzystacie z zasobów cudzych, poszukajcie informacji o ich statusie prawnym i zastosujcie się do warunków na jakich udostępniono Wam dzieło. Przy czym zawsze pamiętajcie o dozwolonym użytku osobistym i edukacyjnym.