Materiały dydaktyczne

Książka

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.4. Co to jest „ruch otwartego dostępu do nauki” i skąd się wziął?

Open Access Movement — Ruch Otwartego Dostępu do Nauki — jest oddolną inicjatywą stworzoną przez naukowców, bibliotekarzy i informatyków w celu jak najszerszego udostępnienia zasobów nauki, szczególnie w Internecie. Jest ściśle związany z nauką i był początkiem dla innych ruchów, które zostały zbudowane po nim, ale wzorował się na ideach i działaniach wcześniejszej inicjatywy Free Software Movement — Ruchu Wolnego Oprogramowania.

Chronologicznie powstawanie inicjatyw otwartych wygląda następująco:

  1. Free Software Movement — Ruch wolnego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1985;
  2. Open Access Movement — Ruch otwartego dostępu do nauki — dotyczy materiałów, publikacji będących wynikiem badań — od 1991;
  3. Open Source Movement — Ruch otwartego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1998;
  4. Open Educational Resources Movement — Ruch otwartych zasobów edukacyjnych — dotyczy materiałów edukacyjnych — działa od 2002;
  5. Free Culture Movement — Ruch wolnej kultury — dotyczy muzyki, sztuki, beletrystyki, filmów — działa od 2004.

Ruchy te tworzą i współuczestniczą w nich zarówno ludzie prywatni, jak i wszelkiego typu organizacje. Dzięki ich inicjatywie powstało bardzo wiele uzgodnień i deklaracji, które odnoszą się do podstawowych praw człowieka:

  • Wolności dostępu do informacji — nie tylko publicznej;
  • Prawa do edukacji wysokiej jakości — dla każdego;
  • Prawo do swobody wymiany myśli i dyskursu;
  • Prawa do współdecydowania o swoich prawach;
  • Równości w obszarze praw obywatelskich czy konsumenckich.

Wartości te realizowane są przez bardzo różne działania, m.in.:

  • Uwalnianie już istniejących materiałów edukacyjnych;
  • Łączenie grup zainteresowań i stymulowania otwartych dyskusji, organizowanie konferencji naukowych;
  • Współtworzenie nowych zasobów otwartych i upublicznianie zgodnie z duchem otwartości;
  • Wpływanie na przepisy prawa, zwłaszcza jego łagodzenia tam, gdzie restrykcje ograniczają wolność dostępu do wiedzy i informacji;
  • Promowanie postaw otwartych;
  • Wykorzystanie nowych technologii w otwieraniu zasobów kulturowych;
  • Szkolenia i treningi dla grup zainteresowanych;
  • Tworzenie podręczników i instrukcji, procedur ułatwiających stosowanie nowoczesnych modeli;
  • Wykorzystywanie ekspertów dla badania i opisywania rzeczywistości i nowych zjawisk.

Typy instytucji, organizacji są bardzo różne od bardzo oficjalnych do nieformalnych:

  • instytucje publiczne;
  • stowarzyszenia;
  • fundacje;
  • konsorcja;
  • koalicje, sojusze;
  • sieci tematyczne (networks);
  • grupy wsparcia.

Ruch Open Access rozwija się najszybciej z wymienionych powyżej i jest społecznie najmocniej wspierany, co widać nie tylko po wdrożonych rozwiązaniach, ale i efektach politycznych. O tym będzie mowa w dalszej części kursu.

Ruch Open Access powstał w środowisku naukowym, jest naturalnym sprzymierzeńcem świata akademickiego. Otwarty dostęp do wyników badań naukowych, danych badawczych kończy epokę, w której udział w rozwoju nauki mogli mieć jedynie ci, których stać było na książki i subskrypcję czasopism. Open Access przynosi naukowcom (tak czytelnikom, jak i autorom publikacji naukowych) oraz ich instytucjom wiele korzyści. Ugruntowanie pozycji instytucji oraz jej dorobku naukowego w świecie może mieć istotne znaczenie dla uczelni, które chcą uzyskać dobrą pozycję w międzynarodowych rankingach i pokazać, jak ważną rolę odgrywają w społeczeństwie, jak wpływają na jego awans cywilizacyjny. (Swan Alma, Open Access — co w nim interesującego dla Polski? w: V Konferencja EBIB — Internet w bibliotekach. 14-15 stycznia 2010 roku. — Warszawa 2009, EBIB Materiały konferencyjne nr 21. Tryb dostępu : http://ebib.pl/publikacje/matkonf/mat21/swan.php.)

Open Science in Africa

Justin Ahinon and Jo Havemann (both founders of AfricArXiv) talk in this article about the development of Open Science Services in Africa, initiatives, the current situation and chances in the future. [data dostępu marzec 2020]. Dostępny w: https://elephantinthelab.org/open-science-in-africa/.

Ruch OA jest konstruktywny, dąży do tego, żeby jak najwięcej literatury naukowej było w sieci dostępnej dla wszystkich. Nie chodzi o to, żeby kogokolwiek dyskryminować czy wyrugować z biznesu. Ceny czasopism rosły od 80-tych lat cztery razy szybciej niż inflacja, więc reakcja środowiska naukowego musiała być stanowcza, szczególnie w dobie kryzysu, kiedy uczelnie muszą „ciąć” kolejne tytuły. Poszukuje się więc alternatywy i redukowania kosztów. Dla autorów publikacji naukowych zaś ważnym jest, by się promować jak najszerzej, bo przyrasta im liczba cytowań i nawiązują międzynarodowe kontakty badawcze.