Materiały dydaktyczne

1. Wstęp do kursu„Otwarte zasoby naukowe i edukacyjne”

Szanowni Państwo,

Zapraszamy Was na kurs związany z otwartą nauką i otwartymi zasobami wiedzy oraz edukacji. Kurs powstał z myślą o pracownikach polskich uczelni, którzy na co dzień wykorzystują materiały z Internetu i chcieliby uporządkować swoją wiedzę na temat tego, z czego korzystają, co jest w sieci i jaki jest status prawny tych materiałów. Jest to także kurs dla tych, którzy chcieliby dołączyć do grona naukowców upubliczniających swoje prace w Internecie, ale nie znają mechanizmów mogących w tym pomóc.

Cele i przeznaczenie kursu:

Celem kursu jest przekazanie wszystkim chętnym podstawowej wiedzy o Ruchu Open Access, o otwartej nauce, o otwartych zasobach i prawie autorskim. Kurs przeznaczony jest dla badaczy i nauczycieli akademickich, którzy chcą w swojej praktyce wykorzystywać otwarte zasoby naukowe i edukacyjne. W kilku modułach przybliżamy historię ruchów otwartych i efekty wieloletniej pracy ich działaczy, dzięki którym powstało miliony różnych materiałów, setki platform elektronicznych, czasopism otwartych, z których można skorzystać za darmo na zasadach określonych przez autorów.

Forma i metodologia uczenia się:

Struktura kursu składa się z kilku rozdziałów, w których omawiamy z jednej strony zasoby naukowe i badawcze, z drugiej zaś te przeznaczone do edukacji na poziomie akademickim. Ta dwudzielność związana jest z historycznym rozwojem zasobów otwartych: najpierw powstawały zasoby naukowe, tzn. wyniki badań były upowszechniane w Internecie (lata 90-te), dopiero potem materiały edukacyjne (po 2000 roku). Wiedza na temat obu nurtów i typów zasobów może być bardzo pomocna w pracy nauczyciela akademickiego.

Kurs składa się z następujących rozdziałów (zobacz spis treści)

W kursie umieściliśmy nie tylko treści w języku polskim związane z jego tematem, ale także prezentacje, zdjęcia, wykresy, wywiady, wykłady filmowane, materiały audio/video ilustrujące zagadnienie i szereg odniesień do Internetu – czasem w języku angielskim. Wybraliśmy ten język, ponieważ najlepsze materiały związane z otwartą nauką napisane są właśnie w języku angielskim, dla tych, którzy znają język zapoznanie się z nimi będzie prawdziwą przygodą.

Kurs przeznaczony jest do samokształcenia; czas przeznaczony na jego realizację wynosi około 20 godz., ale zależy od determinacji uczących się i tempa przyswajania materiału. Zaletą kursu jest to, że można rozplanować sobie dowolnie czas lektury, można także realizować każdy z modułów oddzielnie.

Zachęcamy zatem do udziału w kursie, szczególnie tych, którzy intensywnie wykorzystują zasoby świata do własnej pragmatyki zawodowej.

KONTAKT:

I kontakt z redaktorką naczelną kursu Bożeną Bednarek-Michalską bozena.michalska@umk.pl lub SKYPE bozenabednarekmichalska. 

II kontakt w sprawie kursu: dr Dominik Piotrowski, specjalista informacji i nowych technologii z Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu: Dominik.Piotrowski@bu.umk.pl.

PRAWO:

Kurs jest upubliczniony za darmo dla wszystkich chętnych na otwartej licencji CC BY-SA 4.0: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.1. Wprowadzenie

W tym module zaprezentowana zostanie historia społecznego naukowego ruchu, który zapoczątkował działania na rzecz otwartości w nauce. Nie będzie w nim za dużo ćwiczeń, a raczej lektura zalecająca dla tych, którzy chcą dowiedzieć się czegoś więcej o kontekście, jaki towarzyszył powstawaniu inicjatyw open access. Proszę zwrócić uwagę na to, że Ruch Open Access piszemy dużą literą, a model open access małą; to jest wskazówka dla poprawnego rozumienia tekstu i terminów. Studenci, którzy po raz pierwszy uczą się tych spraw, często mylą te pojęcia.

2.2. Z czym należy kojarzyć pojęcie open access?

1. Z naukowym ruchem społecznym (Open Access Movement);
2. Z naukowymi modelami i kanałami komunikacji naukowej (open access models, channels). Oto kanały komunikacyjne:

• • Otwarte czasopisma,
  • Otwarte repozytoria,
  • Otwarte dane surowe,
  • Otwarte kursy, szkolenia,
  • Otwarte konferencje i inne.

W tym module będzie mowa przede wszystkim o ruchu społecznym, w następnym – o kanałach komunikacyjnych.

2.3. Nauka — trudne pytania — coś na początek!

Na początek naszego modułu pozwolę sobie zadać pytania, które może są banalne, ale uzmysłowią nam, jak można myśleć o nauce i jej roli społecznej w dzisiejszym — technologicznie zaawansowanym — świecie. A więc, czy zastanawialiśmy się i kiedy, jakie są odpowiedzi na następujące pytania:

1. Dlaczego dostęp do edukacji i wiedzy jest tak ważny dla ludzi, że gwarantują go deklaracje praw człowieka?
2. Do kogo należy nauka i wyniki badań, jakie generuje?
3. Kto ma decydować o tym, w jakim kierunku zmierzają badania i jak mają być dostępne ich rezultaty?
4. Kto ma korzystać ze zdobyczy nauki i w jakim zakresie?
5. Czy produkty informacji, wiedzy, kultury są takimi samymi produktami, jak grunty, domy czy towary przemysłowe?
6. Czy wolno wybranym grupom społecznym zawłaszczać wiedzę?

Dlaczego je zadaję? Bo odpowiedź stała się problematyczna, choć może powinna być prosta. Kontrowersja polega na tym, iż bardzo wiele grup interesów dostrzega dziś, że nauka, wiedza, badania, informacja mogą być doskonałym towarem, z którego popłyną zyski. Przekonują nas o tym codziennie tacy giganci, którzy handlują informacją, jak Google, Elsevier, IBM, Amazon czy News Corporation (OUTFOXED: Rupert Murdoch's War on Journalism, film o zagrożeniach monopolizacji mediów: [data dostępu 20 sierpnia 2011]. Tryb dostępu: 

Dla wielu użytkowników Internetu jest paradoksem, że mając do swojej dyspozycji takie platformy współpracy i wymiany wiedzy jak nigdy dotąd, napotykają w Internecie na bariery, które są dla nich niezrozumiałe, chociażby stosowanie prawa autorskiego i nakładanie nieuzasadnionych restrykcji na dostęp do upowszechnionych treści.

Benefits of Open Access, [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://aoasg.org.au/resources/benefits-of-open-access/.

Żyjąc w świecie mediów tradycyjnych przyzwyczailiśmy się do tego, że to, co zapisane na papierze, pokazane na ekranie jest wartościowe i godne uwagi, przejrzane, zrecenzowane, zaopiniowane, doinwestowane i jedyną naszą rolą, konsumentów tej wiedzy czy rozrywki było bierne jej odbieranie. Nowe medium XXI wieku - Internet i narzędzia mu towarzyszące, bardzo odmieniły tę sytuację, gołym okiem widać, że rodzi się nowa gospodarka, która opiera się na bardzo odmiennych zasadach, między innymi na partycypacji. Szybkość przepływu informacji, łatwość jej tworzenia i przetwarzania w wiedzę, sprawne i inteligentne technologie, minimalne koszty produkcji, wspólnoty, jakie wokół sieci się tworzą, nowe podejście do wykorzystania wspólnych zasobów, spowodowało zmianę myślenia — szczególnie ludzi świata nauki i młodej generacji internautów.

Na styku starego i nowego systemu wymiany wiedzy pojawia się konflikt między tymi, którzy chcą wymieniać szybko wiedzę a tymi, którzy chcą na tym zarobić. Dziś nauka, wiedza, badania, edukacja postrzegane są jako doskonałe pola eksploatacji finansowej, kiedyś opierały się jedynie o wymianę idei. Stale rosnące ceny czasopism, książek naukowych doprowadziły do sytuacji niepewności i coraz większych barier oraz luk informacyjnych.

To z powodu tych zmian znani na świecie badacze i naukowcy, bibliotekarze i informatycy — rozpoznając zagrożenia związane z produkcją wiedzy, zawłaszczaniem zasobów przez monopole wydawnicze czy medialne, opóźnianiem procesu naukowego, biurokrację, dostrzegając, że może to mieć fatalne skutki nie tylko dla dynamiki rozwoju wiedzy, innowacji, ale i jakości życia nowych generacji — postanowili działać. Stworzyli oddolnie Ruch Open Access, który ma być alternatywą dla wydawniczej produkcji komercyjnej.

Ćwiczenie 1: Zobacz list "Trump pressed by Nobel laureates to make US-funded research available for free" kilkunastu noblistów popierających działania Ruchu Open Access  https://news.berkeley.edu/2020/01/28/nobelists-urge-trump-to-require-free-access-to-taxpayer-funded-publications/ [2]. odpowiedz sobie na pytanie, jakie jest fundamentalny argument użyty przez naukowców w obronie swobodnego dostępu do nauki? Jeśli nie znasz angielskiego skorzystaj z translatorów sieciowych, np. Google Translator.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.4. Co to jest „ruch otwartego dostępu do nauki” i skąd się wziął?

Open Access Movement — Ruch Otwartego Dostępu do Nauki — jest oddolną inicjatywą stworzoną przez naukowców, bibliotekarzy i informatyków w celu jak najszerszego udostępnienia zasobów nauki, szczególnie w Internecie. Jest ściśle związany z nauką i był początkiem dla innych ruchów, które zostały zbudowane po nim, ale wzorował się na ideach i działaniach wcześniejszej inicjatywy Free Software Movement — Ruchu Wolnego Oprogramowania.

Chronologicznie powstawanie inicjatyw otwartych wygląda następująco:

1. Free Software Movement — Ruch wolnego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1985;
2. Open Access Movement — Ruch otwartego dostępu do nauki — dotyczy materiałów, publikacji będących wynikiem badań — od 1991;
3. Open Source Movement — Ruch otwartego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1998;
4. Open Educational Resources Movement — Ruch otwartych zasobów edukacyjnych — dotyczy materiałów edukacyjnych — działa od 2002;
5. Free Culture Movement — Ruch wolnej kultury — dotyczy muzyki, sztuki, beletrystyki, filmów — działa od 2004.

Ruchy te tworzą i współuczestniczą w nich zarówno ludzie prywatni, jak i wszelkiego typu organizacje. Dzięki ich inicjatywie powstało bardzo wiele uzgodnień i deklaracji, które odnoszą się do podstawowych praw człowieka:

• Wolności dostępu do informacji — nie tylko publicznej;
• Prawa do edukacji wysokiej jakości — dla każdego;
• Prawo do swobody wymiany myśli i dyskursu;
• Prawa do współdecydowania o swoich prawach;
• Równości w obszarze praw obywatelskich czy konsumenckich.

Wartości te realizowane są przez bardzo różne działania, m.in.:

• Uwalnianie już istniejących materiałów edukacyjnych;
• Łączenie grup zainteresowań i stymulowania otwartych dyskusji, organizowanie konferencji naukowych;
• Współtworzenie nowych zasobów otwartych i upublicznianie zgodnie z duchem otwartości;
• Wpływanie na przepisy prawa, zwłaszcza jego łagodzenia tam, gdzie restrykcje ograniczają wolność dostępu do wiedzy i informacji;
• Promowanie postaw otwartych;
• Wykorzystanie nowych technologii w otwieraniu zasobów kulturowych;
• Szkolenia i treningi dla grup zainteresowanych;
• Tworzenie podręczników i instrukcji, procedur ułatwiających stosowanie nowoczesnych modeli;
• Wykorzystywanie ekspertów dla badania i opisywania rzeczywistości i nowych zjawisk.

Typy instytucji, organizacji są bardzo różne od bardzo oficjalnych do nieformalnych:

• instytucje publiczne;
• stowarzyszenia;
• fundacje;
• konsorcja;
• koalicje, sojusze;
• sieci tematyczne (networks);
• grupy wsparcia.

Ruch Open Access rozwija się najszybciej z wymienionych powyżej i jest społecznie najmocniej wspierany, co widać nie tylko po wdrożonych rozwiązaniach, ale i efektach politycznych. O tym będzie mowa w dalszej części kursu.

Ruch Open Access powstał w środowisku naukowym, jest naturalnym sprzymierzeńcem świata akademickiego. Otwarty dostęp do wyników badań naukowych, danych badawczych kończy epokę, w której udział w rozwoju nauki mogli mieć jedynie ci, których stać było na książki i subskrypcję czasopism. Open Access przynosi naukowcom (tak czytelnikom, jak i autorom publikacji naukowych) oraz ich instytucjom wiele korzyści. Ugruntowanie pozycji instytucji oraz jej dorobku naukowego w świecie może mieć istotne znaczenie dla uczelni, które chcą uzyskać dobrą pozycję w międzynarodowych rankingach i pokazać, jak ważną rolę odgrywają w społeczeństwie, jak wpływają na jego awans cywilizacyjny. (Swan Alma, Open Access — co w nim interesującego dla Polski? w: V Konferencja EBIB — Internet w bibliotekach. 14-15 stycznia 2010 roku. — Warszawa 2009, EBIB Materiały konferencyjne nr 21. Tryb dostępu : http://ebib.pl/publikacje/matkonf/mat21/swan.php.)

Justin Ahinon and Jo Havemann (both founders of AfricArXiv) talk in this article about the development of Open Science Services in Africa, initiatives, the current situation and chances in the future. [data dostępu marzec 2020]. Dostępny w: https://elephantinthelab.org/open-science-in-africa/.

Ruch OA jest konstruktywny, dąży do tego, żeby jak najwięcej literatury naukowej było w sieci dostępnej dla wszystkich. Nie chodzi o to, żeby kogokolwiek dyskryminować czy wyrugować z biznesu. Ceny czasopism rosły od 80-tych lat cztery razy szybciej niż inflacja, więc reakcja środowiska naukowego musiała być stanowcza, szczególnie w dobie kryzysu, kiedy uczelnie muszą „ciąć” kolejne tytuły. Poszukuje się więc alternatywy i redukowania kosztów. Dla autorów publikacji naukowych zaś ważnym jest, by się promować jak najszerzej, bo przyrasta im liczba cytowań i nawiązują międzynarodowe kontakty badawcze.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.5. Historia Ruchu Open Access (Open Access Movement)

Ruch otwartego dostępu do wiedzy ma bardzo długą historię, jeśli przyjąć koncepcję Petera Subera http://www.earlham.edu/~peters/hometoc.htm — profesora filozofii Earlham University i znaczącego działacza ruchu open access — sięga lat 60-tych. Opracowując kalendarium zdarzeń związanych z ruchem, zaczyna on datowanie od czasów, kiedy w USA powstawały takie centra informacji edukacyjnej i bazy danych, jak ERIC czy MEDLINE, ale przywołuje jednocześnie wynalazki technologiczne, bez których nie byłby możliwy społeczny zapał do zmian:

• 1966. Educational Resources Information Center (ERIC) launched by the U.S. Department of Education's Office of Educational Research and Improvement and the National Library of Education.
• 1966. Medline launched by the Request for Comments (but not free until 1997).
• April 7, 1969. First (RFC) published by Steve Crocker, triggering a long series of free online documents on the development of the internet.
• August 30, 1969. Advanced Research Projects Agency Network (ARPANET) launched by the U.S. Department of Defense. It ceased operation in 1990. See these details on ARPANET's history.
• 1970. The U.S. National Agriculture Library launched Agricola (AGRICultural OnLine Access).
• July 4, 1971. Project Gutenberg launched by Michael Hart.

ERIC. Pierwsza na świecie platforma informacyjna, która istnieje do dziś i się rozwija w USA. [data dostępu marzec 2020]. Dostępna w: https://www.eric.ed.gov/. 

Więcej faktów z życia Ruchu OA można znaleźć na stronach stworzonych przez Petera Subera Timeline: http://www.earlham.edu/~peters/fos/timeline.htm

Przegląd kalendarium i wielość zdarzeń oraz inicjatyw pokazuje, jak znaczący to jest ruch i jak wielkie międzynarodowe organizacje są poważnie weń zaangażowane. Jednak najistotniejsze w ruchu nie mającym na początku ani struktury, ani lidera czy organizacji, która by go wspierała, jest to, że po 350 latach funkcjonowania tradycyjnych modeli wymiany informacji naukowej zmienił wszystko i ujawnił, że pośrednictwo wydawców w świecie nauki nie jest już potrzebne. (Richard Poynder Suber: Leader of a Leaderless Revolution wywiad z Suberem w Infotoday Vol. 28 No. 7 z 2011 roku: http://www.infotoday.com/it/jul11/Suber-Leader-of-a-Leaderless-Revolution.shtml.)

W roku 2013 powstało także Kalendarium open access (otwartej nauki) w Polsce, które jest na bieżąco aktualizowane na stronach KOED.

Ćwiczenie 2: Zajrzyj do kalendarium ruchu OA (Timeline) i poszukaj, gdzie są w nim zapisy dotyczące pierwszych deklaracji ruchu

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.6. Open Archives Initative i Open Access Initiative

Powtórzę w tym rozdziale jeszcze raz, że główną i bezpośrednią przyczyną powstania inicjatyw otwartościowych było szerokie udostępnienie Internetu, które spowodowało zainteresowanie innymi metodami wymiany wiedzy, niż te zastane. Drugą - nie mniej ważną przyczyną - były stale rosnące ceny czasopism naukowych i monopolizacja materiałów naukowych przez wielkich wydawców. Szybko okazało się, że wiele uczelni nie stać na zakup potrzebnej do pracy literatury. Oczywiście były także inne osobiste motywacje twórców poszczególnych inicjatyw, chęć zmierzenia się z technologią, założenia własnego czasopisma, przyspieszenia przesyłania tekstów naukowych i inne.

W październiku 1990 roku, kiedy Tim Berners-Lee z CERN w Szwajcarii napisał pierwszą stronę webową, wymiana informacji w Internecie nabrała tempa. Przez pierwszych 10 lat istnienia sieci powstało bardzo wiele czasopism otwartych, repozytoriów, naukowych baz danych, tworzonych spontanicznie i oddolnie a nikt nie miał świadomości, że z tych setek inicjatyw rozsianych po świecie zrodzi się ruch pod nazwą "open access". Dopiero po paru latach zaczęto używać określeń, które opisywały to, co się dzieje w świecie nauki w obszarze otwierania jej zasobów.

Bardzo wcześnie tym nowym zjawiskom przyglądali się bibliotekarze amerykańscy. W 1992 roku zorganizowali pierwsze sympozjum na temat publikowania naukowego The Scholarly Publishing on the Electronic Networks: Visions and Opportunities in Not-for-Profit Publishing, które było wspierane przez Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych Association of Research Libraries oraz wydawców akademickich Association of American University Presses. W roku 1998 założyli koalicję bibliotek naukowych Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition (SPARC) dedykowaną modelom open access i brali aktywny udział we wszystkich debatach związanych z tym zagadnieniem, lobbowali na rzecz budowania nowego środowiska sieciowego dla nauki, które byłoby za darmo dostępne dla każdego. To dzięki nim w Europie także powstała organizacja SPARC EUROPE i organizacje starego kontynentu dołączyły do działań po 2000 roku.

Od roku 1999 rozwijała się inicjatywa budowania otwartych archiwów The Open Archives Initiative, która jako jedna z pierwszych miała wyraźnie sprecyzowane cele otwartościowe w swojej misji. W jej ramach promowano standardy otwarte, które pozwoliły tworzyć otwarte zasoby wiedzy i wymieniać się nimi. OAI wyrasta z kręgu ludzi zainteresowanych budowaniem otwartych repozytoriów. Nadal je zresztą wspiera, poszerzając jednak swoje wsparcie dla takich zjawisk czy pomysłów jak: eScholarship, eLearning, eScience.

Participants at meeting in Budapest, December 1, 2001. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://en.wikipedia.org/wiki/Budapest_Open_Access_Initiative

George Soros w latach 90. także często pisał i mówił o budowaniu społeczeństwa otwartego. Ideę tę propaguje i wspiera do dziś przez Fundację Open Society Institute (OSI) https://www.opensocietyfoundations.org/, którą założył w Budapeszcie. W ramach tej fundacji powstała inicjatywa The Budapest Open Access Initiative, a jej celem była konsolidacja ludzi i środowisk zainteresowanych otwieraniem zasobów nauki i kultury w Internecie. OSI zorganizowała spotkanie w Budapeszcie 1-2 grudnia 2001, na którym opracowano deklarację OA. Deklarację tę do roku 2002 podpisało 4391 ludzi https://www.budapestopenaccessinitiative.org/read. Są to tylko pojedyncze przykłady tego, co składa się na początku ruchu, ale na tyle znaczące, że przeszły już do historii. Autorka tego kursu także podpisała tę deklarację i została jedną z pierwszych działaczek ruchu w Polsce.

Melissa Hagemann - Program Manager of the Open Access Initiative, Information Program, Open Society Institute. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://sparcopen.org/our-work/innovator/hagemann/.

Na powyższym zdjęciu jest Melissa Hagemann z OSI, która wielokrotnie gościła w Polsce i wspierała potem Koalicję Otwartej Edukacji. Jest widoczna także na zdjęciu z pierwszego zebrania w Budapeszcie.

Więcej inicjatyw w TIMELINE: http://oad.simmons.edu/oadwiki/Timeline.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.7. Zielone i złote kanały komunikacji otwartej

Warto w tym rozdziale wspomnieć o tym, jak budowano nowe kanały komunikacji i o najstarszych naukowych wdrożeniach technologicznych, jakie zostały przeprowadzone głównie w USA, ale także w Europie, to one wyznaczyły dalsze kierunki działań i były wzorcem dla innych.

Działacze Ruchu Open Access przez lata testowali i tworzyli nowe kanały komunikacji naukowej i to dla nich się zjednoczyli i wykazali tyle determinacji, by je wprowadzić do praktyki naukowej. Dwa najważniejsze z nich, jakie już dobrze funkcjonują, są to repozytoria i czasopisma OA. Udostępnianie publikacji elektronicznych przez archiwa czy repozytoria zwykło się nazywać zielonym kanałem, a przez czasopisma – złotym.

Najstarszymi repozytoriami świata są powstałe w latach 90.:

• arXiv (Los Alamos, US) dla fizyki, astronomii, matematyki, informatyki, dziś znajduje się w Mellon University. W roku 2015 zawierał ponad milion dokumentów, w roku 2020 1,676,014;
• CogPrints (University of Southampton, England) dla psychologii, lingwistyki i nauk kognitywnych; w roku 2020 zawierał ponad 4200 prac.
• The Networked Computer Science Technical Reference Library (NCSTRL) dla informatyki (raporty techniczne — MIT, US);
• RePEc (The University of Menchester, UK) i EconWPA (Washington University) dla ekonomii;
• Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD — Virginia Tech, US).
• CERN Document Server — Genewa. W roku 2015 zawierał ponad 1.400.000 dokumentów naukowych.

Zrzut ekranowy najbardziej znanego repozytorium nauk ścisłych arXiv. [data dostępu marzec 2020]. Dostępny w: http://arxiv.org/.

Rezultaty promocji tych przedsięwzięć i zasięg ich oddziaływania przełożyły się po latach na konkretne postanowienia i rozwiązania Komisji Europejskiej i rządów niektórych państw, np. USA i Wielkiej Brytanii, Hiszpanii czy Brazylii. Dzięki małej grupie ludzi powstało wiele darmowych elektronicznych zasobów, dostarczających najświeższej wiedzy, które codziennie przeglądało tysiące użytkowników. W zasadzie można powiedzieć, że świat fizyki, biologii i medycyny stał się dla odbiorców otwarty z wielu powodów i politycznych, i mentalnościowych. By doprowadzić do tak dużej otwartości, naukowcy potrzebowali 11 lat stanowczej i konsekwentnej pracy od podstaw w oparciu o najnowsze technologie.

Bardzo ważnymi punktami zwrotnymi było pojawianie się pod koniec lata 80. i na początku 90. elektronicznych recenzowanych czasopism naukowych, m.in.:

1. 1987 New Horizons in Adult Education,
2. 1990 Electronic Journal of Communication,
3. 1990 Postmodern Culture,
4. 1990 Bryn Mawr Classical Review.

Za nimi poszły tysiące. Ich powstanie i udane funkcjonowanie pokazały światu, że można inaczej, taniej i zgodnie ze standardami komunikować się naukowo z całym światem. Twórcy tych czasopism wypracowali konkretne modele, które można zastosować i oprogramowanie, którego można użyć, by takie czasopismo funkcjonowało na najwyższym poziomie.

DOAJ. Baza danych czasopism otwartych. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: http://www.doaj.org/.

Działania ludzi, szczególnie naukowców, prowadzące do szerokiego upowszechnienia ponad 30 mln publikacji otwartych w 2015 roku ( w roku 2020 ponad 160 milionów) pokazują, jak długą i trudną drogę przeszli walcząc o taki model. 20 lat wcześniej nikt nie chciał wierzyć, że publikacje naukowe mogą być tak szeroko dostępne poza wydawnictwami, które miały monopol na ich publikowanie i dystrybucję, dziś to naukowcy „stawiają wydawców do kąta”. Peter Suber pisał wiele lat temu:

Po pierwsze, wydawcy powinni się godzić na zielony kanał komunikacji OA — czyli archiwizację prac naukowych w repozytoriach. Po drugie, powinni prowadzić badania nad złotym kanałem komunikacji — czyli modelem publikowania w czasopismach naukowych. Po trzecie, nie powinni stawać na drodze instytucjom publicznym, które działają w interesie publicznym. Po czwarte, nie powinni stawać na przeszkodzie naukowcom i instytucjom badawczym, kiedy działają one na rzecz nauki. (Richard Poynder: Leader of a Leaderless Revolution wywiad z Suberem w Infotoday Vol. 28 No. 7 z 2011 roku: http://www.infotoday.com/it/jul11/Suber-Leader-of-a-Leaderless-Revolution.shtml.)

Ćwiczenie 3: Zajrzyj do Directory of Open Access Journals i sprawdź ile tytułów dziś ten informator pokazuje: DOAJ http://www.doaj.org/. Zajrzyj do największej na świecie wyszukiwarki świata zasobów naukowych BASE https://lab.base-search.net/ i zobacz jak zmieniła się liczba materiałów w porównaniu z tym ile podano w tym kursie. Liczby te dynamicznie się zmieniają.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.8. Polityczne osiągnięcia Ruchu OA

Najważniejsze założenia otwartej nauki zostały zdefiniowane w pierwszych deklaracjach i oświadczeniach Ruchu Open Access na spotkaniach w różnych miejscach świata:

1. Tempe Principles For Emerging Systems of Scholarly Publishing -10 Maj 2000.
2. Budapest Open Access Initiative, 14 luty 2002: http://www.soros.org/openaccess.
3. Bethesda Statement on Open Access Publishing, 20 czerwca 2003r.http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm.
4. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, 22 października 2003r.: http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-prozess/berliner-erklarung/.

Więcej deklaracji oraz oświadczeń wspierających ruch OA znajduje się na stronach Open Access Directory: http://oad.simmons.edu/oadwiki/Declarations_in_support_of_OA.

Za nimi pojawiło się szereg innych sygnowanych przez bardzo poważne instytucje międzynarodowe takie jak ONZ czy OECD. To spowodowało z kolei, że nad ideą otwartej nauki pochyliły się rządy poszczególnych państw i Komisja Europejska. Organizacje i instytucje przeprowadziły szereg badań, analiz, które miały pokazać, czy ekonomiczne modele open access sprawdzają się.

W latach 2004-2009 Komisja Europejska podjęła wiele działań, by wzmocnić Ruch Open Access, m.in.:

1. Zleciła badania związane z efektywnością otwartego modelu publikowania naukowego An effective scientific publishing system for European research wydane w Brukseli 15 lipca 2004 http://ec.europa.eu/research/press/2004/pr1506en.cfm oraz badania na temat ekonomicznej i technologicznej ewolucji związanej z rynkiem publikacji naukowych – wyniki opublikowano w 2005 roku;
2. W roku 2006 opublikowała raporty na temat inicjatyw open access oraz rezultatów ich działania;
3. Przeprowadziła szerokie konsultacje społeczne w roku 2007 i opublikowała ich wyniki w Komunikacie Komisji Europejskiej z lutego 2007 zatytułowany Scientific information in the digital age: access, dissemination and preservation, opracowany w Science and Research Department pod przewodnictwem Jana Potocnika i Vivien Reding, Komisarz Departamentu Information society and media. Tryb dostępu: http://eurlex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!DocNumber&lg=en&type_doc=COMfinal&an_doc=2007&nu_doc=56;
4. W roku 2008 podjęła poważne decyzje i przygotowała rekomendacje dla rządów europejskich, by eksperymentowały z open access. W ramach VII Programu Ramowego Nauki wprowadziła pilotaż związany z publikacjami naukowymi powstałymi w programie. Zalecono, by po 6-12 miesiącach wszystkie prace badawcze z programu były dostępne w sieci w modelu otwartym.
5. W lipcu 2012, Komisja Europejska opublikowała komunikat „Towards better access to scientific information: Boosting the benefits of public investments in research”, w którym wyjaśnione zostały cele polityki open access i jej waga dla programu „Horizon 2020″.
6. W roku 2012 w lipcu ukazały się  Rekomendacje skierowane do członków Unii wskazujące, że należy tworzyć polityki krajowe w zakresie otwierania zasobów nauki. 

W Polsce MNiSW rozpoczęło w sierpniu 2014 roku wstępne konsultacje z ekspertami i zamierzało je kontynuować debatując ze wszystkimi zainteresowanymi stronami w celu wypracowania polityki otwartości w nauce dla kraju. 20 marca 2014 roku MNISW powołało Zespół doradczy do spraw otwartego dostępu do treści naukowych, który pracował nad polityką Polski w zakresie otwierania zasobów nauki. Byli w nim przedstawiciele KOED. W regulaminach grantowych MNiSW zaczęły pojawiać się klauzule związane z uwalnianiem zasobów, które są realizowane z pieniędzy publicznych. W roku 2015 wypracowano pod kierownictwem wiceministra nauki profesora Włodzisława Ducha z UMK „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do treści naukowych w Polsce”. Tym samym powoli Polska dołączyła oficjalnie do krajów, które mają politykę open access.

Inicjatywy te wskazują wyraźny kierunek Europie, jeśli chodzi o dostęp do nauki. Neelie Kroes poprzednia wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej odpowiedzialna za Agendę Cyfrową nie miała wątpliwości, że wiedza naukowa to siła, która może mieć dobry wpływ na nasze codzienne życie – to skarb, którego w żadnym wypadku nie należy ukrywać. Co więcej, każdy obywatel Unii ma prawo uzyskać dostęp do postępu, jakiego dokonano dzięki publicznym funduszom, i czerpać z niego korzyści. 

Dużo wcześniej w Europie pojawiły się narodowe inicjatywy. Szczególny prym wiedzie tu Wielka Brytania, która ma dobrze zorganizowany system informacji naukowej, a jej instytucje badawcze słyną z tego, że mocno angażują się w opracowywanie modeli, procedur czy polityk związanych z Ruchem Open Access. Już w roku 2004 powstał opublikowany w Londynie rządowy raport zatytułowany Scientific Publications. Free for all? [9], który rekomendował wszystkim instytucjom naukowym mającym produkcję wydawniczą, by zakładały repozytoria swoich tekstów i dawały do nich darmowy dostęp. Mówił o:

• zbudowaniu nowego modelu finansowania wymiany informacji;
• egzemplarzu elektronicznym dla bibliotek;
• wsparciu dla British Library w zakresie budowania nowoczesnych zasobów wiedzy.

Natomiast komitety naukowe Research Councils UK https://www.ukri.org/ – od 2005 stosują oficjalną politykę OA [10], która zakłada, że każdy tekst finansowany przez podatników musi być publikowany w repozytoriach otwartych. Przyznawanie grantów na badania naukowe zawiera odpowiednie klauzule w tym zakresie.

Najszybciej jednak rozwijają się inicjatywy legislacyjne w USA. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę wielość organizacji społecznych i naukowych, które walczą o swobodny dostęp do wiedzy i tradycje amerykańskiej walki o wolność słowa oraz edukację dla wszystkich. Tylu organizacji społecznych zaangażowanych w różne akcje wolnościowe nie ma w żadnym innym kraju. U.S. Department of Health and Human Services i National Institute of Health to światowi liderzy zmian, doprowadzili do uchwalenia ważnej ustawy narodowej The CURES Act – U.S.,zgłoszonej do Senatu 14 grudnia 2005 roku, a zatwierdzonej w 2007. Akt ten jest zgodny z polityką NIH, a nawet bardziej radykalny, gwarantuje bowiem darmowy dostęp do rezultatów badań, ustala 12-miesięczny limit na ich udostępnienie, stwierdza, że interes wydawcy nie jest ważniejszy od zdrowia ludzi.

W ostatnich latach do tych działań dołączyły się regulacje związane z uwalnianiem otwartych danych badawczych, o czym aktywiści mówili od dawna, ale ponieważ problem był bardzo poważny i wieloaspektowy, debaty nad nim zajęły wiele lat.

O politykach open access czy zobowiązaniach (mandates) poszczególnych krajów i instytucji możemy przeczytać więcej w: https://en.wikipedia.org/wiki/Open-access_mandate.

Polityki instytucjonalne są także odnotowywane przez międzynarodowy rejestr  ROAR:

Total Mandates (by type)

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.9. Faza dojrzała Ruchu Open Access

To co udało się przez te wszystkie lata zrobić spowodowało, że można dziś mówić o wkraczaniu ruchu OA w fazę dojrzałą, w której można energię skierować na kreowanie bardziej wyrafinowanych modeli, polityk czy technologii, a nie koncentrować się na przekonywaniu społeczności międzynarodowej do rzeczy podstawowych. Ruch OA:

1. Zaangażował społeczność światową na rzecz otwierania zasobów;
2. Spopularyzował ideę OA w środowisku nauki światowej;
3. Wypracował nowe kanały komunikacyjne dla nauki (czasopisma, repozytoria, kursy e-learningowe), które stale się poszerzają;
4. Stworzył sieć pomocy dla tych, którzy chcą je budować;
5. Opracował metodologie tworzenia otwartych zasobów ich zabezpieczenia;
6. Zbudował ogromny zasób materiałów naukowych;
7. Wykorzystał oprogramowanie open source do wsparcia technicznego;
8. Przygotował modele polityk instytucjonalnych i krajowych, a nawet kontynentalnych dla modeli OA;
9. Spowodował uelastycznienie polityki wydawców.

2.10. Kontrowersje dyskutowane w Ruchu OA

Oczywiście nie jest tak, że wszystkie osiągnięcia Ruchu otwartej nauki są sukcesem, w jego ramach i wobec jego działaczy formułowane są zapytania, prowadzone trudne debaty, które nie mają do dziś rozstrzygnięć i nie wiadomo, czy zakończą się z korzyścią dla spraw publicznych. Jednym z naczelnych argumentów za wdrażaniem modeli otwartych był argument ekonomiczny. Publikowanie otwarte, elektroniczne miało być tańsze. Koszty nie są tak niskie, jak się przypuszcza, szczególnie repozytoria mogą być kosztowne, wymagają bowiem stosowania wyrafinowanych narzędzi nie tylko do gromadzenia i udostępniania wiedzy, ale przede wszystkim do jej długoterminowego przechowywania. Problem zaczął być postrzegany niedawno, kiedy repozytoria i ich zasoby przekroczyły masę krytyczną, a liczba czasopism zwiększyła się prawie dwukrotnie. Internet powoduje, że samo publikowanie staje się proste, ale procesy, które mu towarzyszą potem - już niekoniecznie. Modele ekonomiczne OA, a jest ich wiele, dopiero się sprawdzają na rynku wydawniczym i nie wiadomo, który z nich się przyjmie i na ile będzie dla finansów publicznych korzystny.

Innym problemem jest to, że czasopisma elektroniczne nadal jeszcze nie mają takiej renomy, jak tradycyjne, ale sądzę, że to jest kwesta bardzo nieodległej przyszłości, która zmieni całkowicie optykę patrzenia naukowców oraz decydujących o finansowaniu nauki. W tym kontekście pojawia się także kontrargument wydawców, który przekonuje, że ocena jakości tekstów naukowych ucierpi przy nadmiarze swobody i wolności publikowania. Wydaje się jednak, że sami powoli w to nie wierzą, ponieważ tworzą już czasopisma otwarte, które są tak samo recenzowane, jak każde inne. Repozytoria zaś w metadanych opisują, z jakim obiektem mamy do czynienia, recenzowanym czy nie. Zatem każdy z nas wie, gdzie może tkwić jaka wartość.

Ćwiczenie: Proszę obejrzeć film z debaty (2011 rok) o problemach w zakresie publikowania w czasopismach: JISC - Roundtable Debate: [3 of 8] Problems and challenges of Gold Open Access: 

. 

Jeszcze jedną kontrowersją jest przekonanie niektórych naukowców, że to co jest darmowe, nie jest doceniane, wobec tego darmowe zasoby mogą traktowane drugorzędnie wobec płatnych. Ich przekonanie jest oparte o tezę, że nauka powinna na siebie zarabiać i uczestniczyć w procesach rynkowych, jak każda inna branża.

Poważnym problemem spowalniającym rozwój wolnych zasobów i otwartej nauki jest mentalność naukowców i świadomość społeczna tam, gdzie przywiązanie do klasycznych modeli komunikacyjnych jest duże. Młode pokolenie naukowców jednak bardzo szybko to zmienia.

Kolejną kontrowersją i nie rozwiązanym problemem są przepisy prawa własności intelektualnej. Świat nauki dzieli się na tych, którzy chcą zaostrzyć ochronę utworów i na tych, którzy chcą więcej wolności dla decyzji i wyborów twórców. Rozwiązania prawnoautorskie przedłużające czas ochrony dzieł nie sprzyjają nauce i jej upowszechnianiu, dlatego ruch open access bardzo mocno zaangażował się w zmiany prawne i tworzenie wolnych licencji, które dają więcej swobody naukowcom w decydowaniu tym, jak szybko i gdzie utwór ma być upowszechniany.

Ćwiczenie: Wejdź do Google do wyszukiwania zaawansowanego i sprawdź ile zasobów na licencji Creative Commons pokazuje ta wyszukiwarka.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.11. Polskie inicjatywy

Jeśli chodzi o Polskę, to promocja działań związanych z otwartą nauką datuje się u nas na początek XXI wieku. Zajmowały się nimi wówczas tylko trzy ośrodki: Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Fundacja Poznańskich Bibliotek Naukowych, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego.

Dziś popularyzacją otwartej nauki zajmuje się wiele ośrodków  naukowych szczególnie te zrzeszone w Koalicji Otwartej Edukacji (KOED): UW, UMK, UAM, PAN, AGH i inne. Obok instytucji naukowych modele open access są promowane przez organizacje pozarządowe Stowarzyszenie EBIB, Fundację Wikimedia, Centrum Cyfrowe, Collegium Artium, SocLab, KLIO, Ruch Obywatele Nauki, Fundacja OpenStax Poland czy Europejskie Centrum Solidarności.

W ramach działań KOED powstały polska bibliografia i kalendarium Ruchu Open Access, w których przybywa publikacji i faktów istotnych dla rozwoju inicjatywy w kraju.

Ważnym jest także to, że wszystkim powyżej wymienionym instytucjom udało się przekonać MNiSW do podjęcia starań nad przygotowaniem dla Polski polityki open access zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej z roku 2012. W związku z tym:

• 20 marca 2014 roku MNiSW pod kierownictwem profesora Włodzisława Ducha powołało Zespół doradczy do spraw otwartego dostępu do treści naukowych, który pracował nad polityką Polski w zakresie otwierania zasobów nauki. Byli w nim także przedstawiciele KOED.
• Polityka opracowana przez ten zespół została opublikowana w  roku 2015 w „Kierunkach rozwoju otwartego dostępu do treści naukowych w Polsce”. 
• W regulaminach grantowych MNiSW zaczęły pojawiać się klauzule związane z uwalnianiem zasobów, które są realizowane z pieniędzy publicznych (n. Narodowego Centrum Nauki).

Wydaje się, że nie jest to mało, jednak waga tych przedsięwzięć nie jest tak doniosła, jak innych instytucji międzynarodowych, można powiedzieć, że Polska stoi w połowie drogi. Środowisko naukowe, pracownicy nauki, wydawcy uczelniani reprezentują coraz mniej zachowawczą politykę, wykazują już jakąś wiedzę na temat e-nauki, otwartej nauki, nowych modeli komunikacji, polityki Unii Europejskiej w tym zakresie. Umieszczają coraz więcej prac w repozytoriach otwartych nie tylko w kraju, ale i w międzynarodowych dziedzinowych. Rozumieją bowiem, że dzięki temu mogą szybko wejść do obiegu światowego w swojej dziedzinie i być zauważonymi.

Repozytorium RUM@K w Toruniu

W Polsce mieliśmy w roku 2015 zaledwie 16 repozytoriów instytucjonalnych i jedno ogólnopolskie, dziś (marzec 2020) agregator CEON http://agregator.ceon.pl/Welcome.action pokazuje ponad 81240 dokumentów w 21 repozytoriach. Natomiast do portalu Uwolnij Naukę https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy zgłoszono około 40 i liczba ta stale rośnie. Wydaje się, że władze polskich uczelni rozumieją, że dziś jest to konieczność, bo wiele prac powstaje tylko w formie elektronicznej i biblioteki muszą je gdzieś archiwizować. Wybór otwartych repozytoriów jest dobrym wyborem.  Zamknięte bazy danych nikomu nie służą, a powinny, jeśli finansuje się je z publicznych pieniędzy.

Ruch Open Access w Polsce ma swojego stałego przedstawiciela i propagatora w Koalicji Otwartej Edukacji http://koed.org.pl, która zrobiła bardzo wiele by promować otwarte zasoby nauki w gremiach rządowych, wśród urzędników czy parlamentarzystów. Organizuje szkolenia dla aktywistów ruchu, studentów, pracowników nauki, doktorantów i publikuje informatory, poradniki, rekomendacje dla otwartej nauki, organizuje corocznie Open Access Week czy seminaria poszerzające wiedzę.

Wszystkie inicjatywy polskie KOED stara się propagować przez portale Uwolnij Naukę i Platformę Otwartej Nauki ICM UW:

• Portal Uwolnij Naukę – http://uwolnijnauke.pl/
• Platforma Otwartej Nauki – http://pon.edu.pl/

Więcej inicjatyw można znaleźć w KALENDARIUM.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.12. Rozwój Ruchu Open Access – nowe kierunki działań

Ruch Open Access stale się rozwija, pojawiają się nowe idee i nowe sposoby komunikacji naukowej, w ramach których rozwijane są następujące zasoby:

1. otwarte artykuły i preprinty;
2. otwarte monografie;
3. otwarte oprogramowanie;
4. otwarte kursy e-learningowe;
5. otwarte podręczniki;
6. otwarte surowe dane z badań;
7. otwarte konferencje;
8. otwarte laboratoria;
9. otwarty kod;
10. otwarte recenzje i inne.

Niektóre z nich rozwijają się dość dobrze, np. kursy akademickie czy otwarte repozytoria, inne mniej skutecznie. Z pewnością trudności pojawiają się przy gromadzeniu i upowszechnianiu surowych danych i to może potrwać dłużej, ale technika rozwija się tak dynamicznie, że niełatwo oszacować, jak będą przebiegały te procesy. Wiadomo, że technologia wyznacza dziś nasze zachowania, a jej dynamika i kierunki rozwoju bardzo mocno kształtują metody pracy naukowej czy dydaktycznej. Obserwując trendy i płynność zmian można założyć, że to dopiero początek rewolucji. Być może z tego trendu zrodzi się nowy ruch. Apetyty młodych naukowców są duże.

W zasadzie można dziś stwierdzić, że wszystkie te inicjatywy, które spowodowały otwarcie różnych zasobów, kanałów komunikacyjnych, stosowanie nowych metod wymiany informacji naukowej złożyły się na zbudowanie szerszej płaszczyzny działań, która wszyscy nazywamy otwartą nauką (open science).

Ćwiczenie: O otwartej nauce szerzej przeczytacie Państwo w następnym module. A teraz proponuję posłuchać podcastu TOK FM. Człowiek 2.0. Otwarta nauka. Gośćmi programu były Klaudia Grabowska, Agnieszka Leszyńska, Aneta Pieniądz. Warszawa 2014. Czas audycji 47 minut. Prowadzący Jan Stradowski.

2. Historia Ruchu Otwartego Dostępu do Nauki (open access)

2.13. Bibliografia

1. Swan Alma, Open Access — co w nim interesującego dla Polski? w: V Konferencja EBIB — Internet w bibliotekach. 14-15 stycznia 2010 roku. — Warszawa 2009, EBIB Materiały konferencyjne nr 21. Tryb dostępu : http://ebib.pl/publikacje/matkonf/mat21/swan.php.
   
2. Cope William, Kalantzis Mary, Signs of epistemic disruption: Transformations in the knowledge system of the academic journal First Monday [Online], Volume 14 Number 4 (17 March 2009). [dokument elektroniczny] [dostęp 29 maja 2009]. Tryb dostępu: https://firstmonday.org/article/view/2309/2163.
   
3. Peter Suber, Open Access Overview, Earlham University, Wielka Brytania 2004-2007: http://www.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm.
4. Open Access — Opportunities and challenges — A handbook (EuropeanCommission/German Commission for UNESCO). Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities 2009: http://www.unesco.de/fileadmin/medien/Dokumente/Kommunikation/Handbook_Open_Access_English.pdf.

5. Grodecka Karolina, Udane projekty open access w Polsce : studia przypadków. Stowarzyszenie EBIB Toruń 2013. Dostępny w: http://ebibojs.pl/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/74.
   

6. Szczęsny Paweł, Otwarta nauka: paradygmaty, obawy, perspektywy. Stowarzyszenie EBIB Toruń 2013. Dostępny w: http://ebibojs.pl/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/72.
   

7. Bożena Bednarek-Michalska, Modele biznesowe otwartego publikowania naukowego. Informator dla polskich wydawców uczelnianych. Stowarzyszenie EBIB Toruń 2013. Dostępny w: http://ebibojs.pl/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/71.
   

8. Kulczycki Emanuel, Czasopisma otwarte: zakładanie czasopism naukowych oraz transformacja czasopism zamkniętych. Stowarzyszenie EBIB Toruń 2013. Dostępny w: http://ebibojs.pl/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/73.
   

LINKI:

1. Timeline — http://www.earlham.edu/~peters/fos/timeline.htm.
2. Kalendarium polskie — http://uwolnijnauke.pl/kalendarium-oa-w-polsce/
3. Baza wiedzy w portalu Uwolnij Naukę — https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy
   
4. Platforma Otwartej Nauki - http://pon.edu.pl/index.php/nasze-publikacje?pubid=13.
5. Bibliografia polska — http://uwolnijnauke.pl/bibliografia-open-access-w-polsce/.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.1. Wprowadzenie

Komunikacja naukowa się nieustannie zmienia, historycznie rzecz ujmując można powiedzieć, że zmiany zachodzą nie tylko na poziomie technik komunikacyjnych, które najbardziej ją kształtują, ale i na poziomie społecznym. Łatwo sobie wyobrazić, jak wyglądała komunikacja naukowa w dobie Mikołaja Kopernika i Joachima Retyka, jakie mieli środki do produkowania treści naukowych oraz przesyłania ich do innych naukowców i porównać to do czasów dzisiejszych.

Ile mogliby zdziałać, gdyby mieli do dyspozycji tę technikę, jaką mają naukowcy teraz?


Źródło: Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Georg_Joachim_Rheticus.


Źródło: Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj_Kopernik.

Komunikacja naukowa przepływa teraz przez wiele kanałów, nas będą oczywiście interesowały w tym kursie kanały elektroniczne i otwarte. Tzn. takie, gdzie materiały naukowe, edukacyjne, dane badawcze i inne przemieszczają się w sieci, są w niej upowszechniane w swobodny sposób a oprogramowanie czy konkretne aplikacje otwarte wspomagają działanie nauki, pełni rolę usługową. 

Otwartość polegała będzie na tym, że zarówno materiały, dane badawcze czy oprogramowanie są udostępnione za darmo, dla każdego, bez dyskryminacji, bez barier technologicznych, ekonomicznych czy prawnych.

Nie wszystkie kanały zostaną omówione na kursie, bo jest ich bardzo dużo, tylko te najważniejsze:

1. upowszechnianie czasopism otwartych (artykułów recenzowanych);
2. upowszechnianie różnych materiałów (artykułów, preprintów, postprintów, monografii i innych) w repozytoriach;
3. upowszechnianie materiałów edukacyjnych (kursów, podręczników, webinariów i innych).

Te trzy kanały są najstarsze i najpopularniejsze, najlepiej się rozwijają na świecie, można zatem je przedstawić jako ukształtowane formy komunikacyjne i omówić ich naturę.

Każda z powyższych form może także w rzeczywistości naukowej być reprezentowana przez wymianę wiedzy zamkniętą, czyli taką, gdzie monopol na komunikację ma jakaś firma komercyjna, instytucja naukowa, która nie dzieli się swoimi zasobami. Żeby mieć do nich dostęp należy albo go wykupić, albo się uwierzytelniać i logować przed wejściem do zasobu, albo są inne bariery np. prawne, które uniemożliwiają wykorzystanie danego zasobu.

Przykład: baza danych naukowych "motyle polskie" - należąca do dowolnej instytucji naukowej. Żeby do niej wejść trzeba być pracownikiem naukowym danej instytucji, mieć konto i logować się tylko z instytutu. Danych nie można wykorzystać nawet po zalogowaniu bo zarówno dane jak i baza są obwarowane prawem własności jednego pracownika, który tę bazę stworzył. Można ją tylko przejrzeć za jego zgodą.

Open Access Strategy of Forschungszentrum Jülich Resolution of the Board of Directors of 24 November 2015. [data dostępu marzec 2020]. Dostępny w: https://www.fz-juelich.de/zb/EN/Expertise/open_access/oa_strategy_fzj/oa_strategy_node.html.

Powyżej przykładowa strategia, jaką może się kierować instytucja naukowa, która publikuje, czy upowszechnia swoje zasoby. Wykorzystuje ona wiele dróg zarówno otwartych jak i zamkniętych.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.2. Co to jest otwarty model komunikacyjny?

Otwarty model komunikacyjny jest to system, który pozwala przesyłać dane i informacje naukowe bez barier dostępu. Mówiąc o barierach, mam na myśli ograniczenia technologiczne, prawne, polityczne i ekonomiczne. Współczesny świat nauki stworzył i wykorzystuje w tej chwili wiele nowych kanałów komunikacji, oto niektóre z nich - najbardziej popularne:

1. otwarte czasopismo elektroniczne, które publikuje bieżące recenzowane artykuły na platformach elektronicznych zbudowanych specjalnie dla nich;
2. otwarte repozytorium publikacji, które udostępnia, gromadzi i archiwizuje artykuły, preprinty, postprinty, monografie, raporty i inne teksty na dedykowanych platformach, ich głównymi funkcjonalnościami są samoarchiwizacja i przechowywanie długoterminowe obiektów;
3. otwarta platforma e-leaningowa, która gromadzi i udostępnia kursy i wykłady do celów edukacyjnych;
   

mniej popularne:

4. otwarte bazy danych surowych – są to innego typu repozytoria czy archiwa, które gromadzą nietypowe dane zbierane w trakcie procesu badawczego, używane potem do dalszych badań, można powiedzieć: będące w trakcie opracowania czy wykorzystania. Są to np.: ankiety, wykresy, pomiary, lokalizacje, fotografie, tablice, schematy, rysunki, notatki badacza i inne;
5. otwarte e-laboratoria – gromadzą informację o procesie badawczym w momencie jego stawania się za pomocą różnych form przekazu, np. na specjalnej platformie laboratoryjnej, na blogu czy w notatniku elektronicznym lub przez przekaz audio/video z procesów doświadczalnych;
6. otwarte platformy konferencji naukowych, gromadzące i przekazujące prezentacje audio/video w czasie rzeczywistym, pozwalające na komunikację natychmiastową między uczestnikami dyskusji, archiwizujące materiały konferencyjne.
   

Emanuel Kulczycki,. Warsztat badacza. Współpraca. Poznań

Dostępny w: http://ekulczycki.pl/wspolpraca/. Autorka fot. Kaher Gil Katarzyna.

Dla potrzeb kursu omówię niektóre tylko kanały komunikacji, które kiedyś symbolicznie nazywało się złotym i zielonym, są one najbardziej popularne w świecie nauki. Złotym kanałem komunikowania jest upublicznianie prac naukowych za pomocą otwartych czasopism elektronicznych, zielonym za pomocą repozytoriów otwartych. Ale ponieważ dziś tych dróg komunikacyjnych jest bardzo dużo, takie rozróżnienie nie jest ważne.

Osobno postaram się także przybliżyć Państwu coraz popularniejszy kanał komunikacyjny opierający się o platformy e-learningowe, ponieważ w sieci powstaje coraz więcej zasobów, które są przydatne i warto je wykorzystać w dydaktyce uczelnianej.

Ćwiczenie 1: Proszę zastanowić się chwilę nad pytaniami, które stawiam poniżej i spróbować sobie na nie odpowiedzieć:

1. Dlaczego musimy dziś mówić dziś o otwieraniu nauki? Kiedy została zamknięta?
2. U podstaw nauki leżała zawsze zasada dzielenia się „darami” (ideami, pomysłami, wynalazkami). Czy ta zasada nadal obowiązuje?
3. Do kogo należy nauka i jej wyniki?
4. Czy każdy ma dostęp do badań naukowych?
5. Czy przekazanie do publikacji wyników badań komercyjnym instytucjom spowodowało uproszczenie i ułatwienie dostępu do nich?
6. Jakie zbudowaliśmy sobie prawo autorskie? Czy zachęca autora do twórczości? Komu daje się prawo wyłącznego decydowania o upowszechnianiu dorobku naukowego? Kto na tym zyskuje?

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3. 3. Czasopisma otwarte

3.3.1. Wprowadzenie

Wiemy już, że Internet, mobilne technologie zwiększyły możliwości wymiany wiedzy naukowej, elektroniczne kanały komunikacji są dostępne praktycznie dla każdego, a koszty wytworzenia i przesyłania publikacji maleją. Naukowy tekst może więc bardzo szybko znaleźć potencjalnego odbiorcę pod warunkiem, że nie będzie obarczony restrykcjami dostępu oraz że będzie łatwy do zlokalizowania.

Internet, technologie a przede wszystkim rosnące nieustannie ceny czasopism naukowych były najważniejszymi przyczynami powstania Ruchu Open Access i czasopism otwartych. Największe biblioteki świata nie mogły zakupić i utrzymać dotychczas prenumerowanych tytułów, coś więc musiało się zmienić.

William Cope oraz Mary Kalantzis w artykule Signs of epistemic disruption: Transformations in the knowledge system of the academic journal poddali analizie sytuację na rynku czasopism naukowych z początku tego wieku:

„W 2004 roku publikowanie w świecie zachodnim było zdominowane przez dwanaście wydawniczych korporacji zarabiających około 65 mld dolarów i zatrudniających 250.000 pracowników. W 2006 roku dziesięciu najlepszych wydawców STM miało 53% dochodów z 16,1 miliardów dolarów na rynku czasopism w USA. Uczelnie wyższe szacują swoje wydatki na czasopisma naukowe na poziomie między 0.5 a 1 procent swoich budżetów. Raport Morgana Stanleya z 2002 podał, że rynek czasopism był jednym z bardziej drożejących na świecie w ostatnich 15 latach.

Lista czasopism Ulrich'sa pokazuje wzrost tytułów z 39.565 w 2003 r. do 61.620 w 2008 r. w tym recenzowanych z 17.649 w 2002 r. do 23.973 w 2008. Liczba artykułów na jeden tytuł czasopisma wzrosła od 72 rocznie w 1972 r. do 123 w 1995 r. a średniej długości artykuł wzrósł o 80% między 1975 i 2007 rokiem. Około 5,7 milionów ludzi pracuje w dziedzinie badań i rozwoju na świecie, publikując średnio jeden artykuł rocznie a czytając 97 artykułów rocznie. Ta średnia stopa publikacji w dziedzinie badań jest silnie powiązana z wymianą informacji i przyrostem liczby pracowników w tej sferze.”

(Cope, William, Kalantzis, Mary Signs of epistemic disruption: Transformations in the knowledge system of the academic journal First Monday [Online], Volume 14 Number 4 (17 March 2009). [dokument elektroniczny] [dostęp 29 maja 2009]. Tryb dostępu: https://firstmonday.org/article/view/2309/2163)

Dane te pokazują, jak ogromny jest rynek finansowy czasopism naukowych i o jakie pieniądze toczy się gra. Najbardziej niebezpieczna dla świata nauki jest monopolizacja rynku i dyktat warunków oraz zaostrzanie prawa autorskiego. Oddając własny dorobek w ręce wydawcy komercyjnego naukowcy żądają szybkiej jego publikacji oraz szerokiej dystrybucji, by wypromować to, co wypracowali. Dopóki panował w tym względzie balans – nie było protestów, ale wszystko uległo zmianie. Koszty produkcji elektronicznej spadają, a ceny czasopism rosną, warunki dostępu są coraz trudniejsze, password i login urastają do rangi strażników wiedzy. Zabezpieczenia techniczne takie jak Digital Right Management uniemożliwiają skorzystanie z przysługujących nam praw w zakresie dozwolonego użytku osobistego, ograniczanie zakresu kopiowania do np. 20 stron nie jest niczym innym, jak wykroczeniem przeciw prawu i temu użytkowi. Nieuczciwe praktyki wydawców (copyfraud) poszerzają zakres ochrony prawnej, wychodząc poza ustawodawstwo.

W związku z tymi faktami i technologicznym postępem autorzy-naukowcy postanowili zmienić model publikowania naukowego. Doszli do wniosku, że skoro i tak na tym nie zarabiają, to może choć przyspieszą ukazywanie się swoich własnych prac i zachowają prawa majątkowe, będą mieli wolność decydowania o nich. Technologie i Internet dały im takie możliwości druku i rozpowszechniania wiedzy, że mogli przejąć pewne funkcje wydawcy i zmienić całkowicie tradycyjny model. Wobec tej nowej alternatywy i postawy tradycyjni wydawcy argumentują, że nauka straci na jakości, że nie będzie kontroli eksperckiej nad tym, co się ukazuje, druga strona twierdzi jednak, że jawność publikowania prowadzi do jawności recenzowania, co weryfikuje rynek publikacji naukowych i poddaje prace ocenie. Ta weryfikacja jest nawet większa, niż w modelu eksperckim/zamkniętym, gdzie tylko wąska grupa ludzi recenzuje prace, niekoniecznie przecież nieomylna.

W modelu otwartym każdy może skomentować artykuł czy książkę, ponadto mistyfikacja oraz plagiat są szybsze do sprawdzenia i wykrycia, bo prace są poddane powszechnemu oglądowi, a technologie pozwalają szybko wyszukiwać, lokalizować i weryfikować treści. Te i inne argumenty spowodowały, że zaczęły powstawać lawinowo czasopisma otwarte, często poza dotychczasowymi domami wydawniczymi.

W roku 2020 mamy do czynienia z wieloma modelami publikowania czasopism od zamkniętych przez hybrydowe do otwartych - przyjmując kryterium dostępności.  Przyjmując kryterium formy są czasopisma drukowane na papierze (analogowe), elektroniczne, a przy tych drugich także nowinki, np. megaczasopisma czyli platformy podobne do repozytoriów, gromadzące na jednej platformie dziesiątki artykułów, danych badawczych z danej dziedziny czy specjalizacji, są one recenzowane w miarę napływania do systemu i publikowane.

PLOS One - megaczasopismo. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://journals.plos.org/plosone/s/submit-now.

Jeśli przyjąć kryteria ekonomiczne to są takie czasopisma, za niektóre pobiera się opłaty, a potem wypuszcza w modelu open access, za inne nie pobiera się opłat. Jednym słowem pomysłów jest dużo zarówno po stronie znanych wydawców (jako ich odpowiedź na model open access), jak i publicznych instytucji naukowych. 

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3. 3. Czasopisma otwarte

3.3.2. Definicja czasopisma otwartego

Czasopismo otwarte jest to czasopismo naukowe — zazwyczaj recenzowane — dostępne dla czytelników w Internecie w całości lub części bez opłat i innych barier dostępu (technologicznych, ekonomicznych i prawnych). Najważniejsze cechy takiego czasopisma:

• nie pobiera się opłat, ani od czytelników, ani od instytucji, z których pośrednictwa korzystają czytelnicy;
• każdy może z tych czasopism skorzystać: czytać artykuły, drukować je, skopiować, przesłać innym, cytować;
• nie trzeba się do nich logować;
• artykuły są zazwyczaj recenzowane — co zapewnia odpowiednią jakość;
• autor zachowuje swoje prawa autorskie, często korzysta z wolnych licencji.

Definicja ta będzie nam potrzebna przy dalszych rozważaniach.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3. 3. Czasopisma otwarte

3.3.3. Najstarsze czasopisma otwarte świata

Jakkolwiek szybki wzrost powstawania czasopism otwartych został spowodowany przez przyczyny opisane powyżej, to należy także wiedzieć, że rozwój takich czasopism zaczął się dawno temu i nikt ich wówczas nie łączył z żadnym ruchem otwartościowym czy kategorią czasopisma, po prostu powstawały one z potrzeby naukowej wymiany wiedzy między instytucjami czy ich pracownikami. A ponieważ technologie dawały coraz więcej możliwości, to i wymiana stawała się intensywniejsza. Oto jedne z wcześniejszych tytułów, które powstały w USA:

1. New Horizons in Adult Education (1987- present), poprzedni wydawca: Syracuse University Kellogg Project. Dziś w roku 2020 jest wydawane przez Wiley'a, tylko niektóre artykuły są otwarte.
2. Psycoloquy (1989-2002), publisher: Stevan Harnad, Princeton University, sponsored by the American Psychological Association Science Directorate
3. The Public-Access Computer Systems Review (1989-2000), publisher: University of Houston Libraries.
4. Electronic Journal of Communication/La Revue Èlectronique de Communication (1990-present), publisher: Communication Institute for Online Scholarship/Comserve.

Źródło powyższych danych Open Access Directory: http://oad.simmons.edu/oadwiki/Early_OA_journals.

A poniżej przedstawiam Państwu najstarsze czasopisma otwarte polskie odnotowane w Directory of Open Access Joarnals (DOAJ) – http://www.doaj.org/.

1. Acta Palaeontologica Polonica Publisher: Polish Academy of Sciences 
   Start year: 1997 (zeskanowane niedawno do 1956)
2. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities Publisher: Polish agricultural schools of higher education Start year: 1998
3. Oceanologia Publisher: Polish Academy of Sciences tart year: 1998
4. Bulletin EBIB Publisher: EBIB Association Start year: 1999

Minęło 20 lat zmian i mamy w sieci ponad 80000 tytułów różnych czasopism zarówno otwartych, jak i zamkniętych, zmieniają się ich formy, sposoby dystrybucji i modele finansowe. Jaka będzie przyszłość w tym zakresie, czas pokaże.

Ćwiczenie: Zajrzyj do The Electronic Journals Library (University Library of Regensburg) agregatora, który zawiera ponad 101 tysięcy tytułów czasopism z całego świata w tym 66 tysięcy czasopism otwartych. Wyszukaj czasopismo otwarte na wolnych licencjach Creative Commons z dziedziny, która cię interesuje. 

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3. 3. Czasopisma otwarte

3.3.4. Wybrane modele publikowania czasopism

Ponieważ wyżej pisaliśmy o tym, jak bardzo szybko zmienia się sytuacja na rynku wydawniczym na świecie, chciałabym, żebyśmy przez chwilę zastanowili się razem nad tym, jaką sytuację ma dziś do wyboru mały wydawca akademicki, czy to na naszej uczelni, czy poza nią. Co doradzilibyście mu, mając na uwadze rozwój technologii i tendencji światowych?

1. Zostać przy starym modelu takim, do jakiego przywykł, niczego nie zmieniać;
2. Przejść na nowy model Open Access, którego nie zna;
3. Transformować się powoli, stosując model hybrydowy, eksperymentować z nowinkami.

Zanim odpowiemy na te pytania, popatrzmy na tabelę i na modele opracowane dla czasopism naukowych przez Almę Swan, które egzystują teraz obok siebie:

Zestawienie to nie wyczerpuje wszystkich aspektów prawnych, ekonomicznych czy technicznych, jakie dziś są reprezentowane przez poszczególne czasopisma, jest to tylko jedno z wielu uproszczeń. Praktyki publikacyjne są dużo bardzie skomplikowane, ponieważ każdy wydawca duży czy mały ma swój własny model, który modyfikuje w zależności od celów, jakie sobie stawia dany wydawca i postępu technologicznego. 

Jeśli znasz język angielski w internecie możesz znaleźć wiele wykładów filmowanych związanych z publikowaniem naukowym. Oto jeden przykład poniżej, który pomaga zrozumieć temat, który w tej chwili analizujemy.

Ćwiczenie: Proszę przyjrzeć się powyższemu zestawieniu oraz obejrzeć wypowiedź fachowcy od publikowania naukowego i zastanowić się, z jakimi czasopismami naukowymi miała Pani/Pan do czynienia w swojej praktyce zawodowej? A z jakimi chciałaby Pani/chciałby Pan mieć?

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.3. Czasopisma otwarte

3.3.5. Liczby

Jeszcze może na zakończenie tej części podam Państwu parę liczb i danych, które pokazują dynamikę zmian w poszczególnych latach. Na początku lat 90-tych biblioteki naukowe miały do dyspozycji ponad 20 tysięcy czasopism naukowych różnego typu na całym świecie, dziś jest to liczba kilkakrotnie większa. Dynamika procesu wzrostu tytułów jest ogromna i wynika nie tylko z rozwoju Internetu i nowych technologii, które ułatwiają publikowanie czasopism naukowych, ale i z wchodzenia do świata nauki nowego pokolenia, dla którego przyswajanie nowych technologii jest czymś naturalnym a tworzenie nowych tytułów nie stanowi problemu.

W dniu 21 września 2011 bardzo znana w świecie akademickim lista czasopism naukowych potocznie zwana Listą Regensburską EZB (tworzona na Uniwersytecie w Regensburgu) dawała jednolity dostęp do 56.732 tytułów czasopism elektronicznych w tym:

•  8207 z nich to są wersje tylko elektroniczne, dostępne online, bez wersji papierowej,
•  30759 – to są czasopisma otwarte, dające dostęp do tekstów całkowicie za darmo,
•  natomiast 25973 tytułów są to czasopisma zamknięte dostępne po zapłaceniu, zwykle przez biblioteki uczelniane.

Dziś na niemieckiej liście jest ponad 101 tysięcy czasopism w tym 66 tys. otwartych. (dane z marca 2020).

Directory of Open Access Journals (DOAJ) – http://www.doaj.org/, które powstało w Lund (Szwecja) w roku 2003, by gromadzić informację o czasopismach otwartych (open access) pokazuje dynamikę wzrostu następująco:

• w 2003  – 350 tytułów,
• w 2005 – 2000,
• w 2006 – 2500,
• w 2008 – 3684,
• w 2010 – 4382,
• w 2011 – 7009,
• w 2015 – 10,500

 W marcu 2020 r. DOAJ rejestruje:

• 14.389 tytułów czasopism;
• w tym 11.407 tytułów umożliwiających przeszukiwanie artykułów
• zgłoszone są 133 kraje, które upowszechniają otwarte czasopisma;
• a artykuły dostępne z poprzez wyszukiwarkę DOAJ liczą 4.733.478. 

DOAJ. 2019 IN REVIEW AND WHAT’S COMING IN 2020. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://blog.doaj.org/2020/01/14/2019-in-review-and-whats-coming-in-2020/.

Poniżej przestawiam wyniki badań, które pokazują, jak przez lata kształtowało się publikowanie artykułów w różnych modelach open access u różnych wydawców i porównanie liczb w stosunku do publikowania zamkniętego. Przy czym autorzy tych badań następująco określają modele widoczne na schemacie:

• Złoty: opublikowane w czasopiśmie o otwartym dostępie, który jest indeksowany przez DOAJ.
• Zielony: dostęp za opłatą na stronie wydawcy, ale jest bezpłatna kopia w repozytorium OA.
• Hybrydowy: bezpłatny artykuł na podstawie otwartej licencji w czasopiśmie płatnym.
• Brązowy: do przeczytania na stronie wydawcy, ale bez wyraźnej licencji.
• Zamknięte: wszystkie inne artykuły, w tym te udostępnione tylko w ASN lub w Sci-Hub.

Number (A) and proportion (B) of articles with OA copies, by publisher, for the 20 most prolific publishers. Based on sample of 27,894 Crossref DOI-assigned articles published between 2009–2015.

Źródło badań: Piwowar, Heather​; Priem, Jason; Larivière, Vincent; Alperin, Juan, Pablo; Matthias, Lisa; Norlander Bree; Farley, Ashley; West, Jevin; Haustein, Stefanie. The state of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles. Peer J - The Journal of Life and Environmental Sciences, February 13, 2018. DOI: 10.7717/peerj.4375. [data dostępu 26.03.2020]. Tryb dostępu: https://peerj.com/articles/4375/.

I jeszcze z tych samych badań interesujące dla akademików mogą być dane dotyczące cytowań artykułów przebadanych w bazie komercyjnego wydawcy World of Science:

Average relative citations of different access types of a random sample of WoS articles and reviews with a DOI published between 2009 and 2015. Źródło jak wyżej.

Polska w roku 2010 miała zaledwie parę czasopism otwartych; w roku 2015 było 240, dziś (w marcu 2020) jest 600 i liczba ta stale rośnie. Bardzo wiele czasopism otwiera Polska Akademia Nauk i uczelnie, które od jakiegoś czasu wypracowują dobrą pragmatykę w tym zakresie. Polskie wydawnictwa uczelniane długo nie rozumiały idei open access i uważały, że zniszczy ona publikowanie naukowe, ale dziś niektóre z nich np. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika należą do liderów zmian. Na zarządzanej przez Wydawnictwo Naukowe platformie https://apcz.umk.pl/ dostępnych jest aktualnie (marzec 2020 rok) 57 tytułów czasopism wydawanych przez UMK. Platforma została zbudowana w oparciu o bezpłatny, otwarty system służący do zarządzania treścią (Open Journal System). Wszystkie czasopisma wdrożyły politykę otwartego dostępu i oferują korzystanie z pełnych tekstów wszystkich artykułów na zasadach licencji niewyłącznej Creative Commons. Zawartość czasopism jest więc dostępna nieodpłatnie dla wszystkich zainteresowanych a każdy czytelnik może czytać, pobierać, kopiować, rozpowszechniać, drukować, przeszukiwać pełen tekst każdego z artykułów, jak również publikować do niego odnośniki bez uzyskiwania zgody wydawcy czy autora. Platforma umożliwia także przeprowadzenie całego procesu redakcyjnego i recenzyjnego.

Akademicka Platforma Czasopism UMK. [data dostępu marzec 2020]. Dostępna w: https://apcz.umk.pl/.

Wszystkie te zestawienia dają nam obraz wydawniczej produkcji naukowej świata i faktycznie unaoczniają, jak wielki stoi za tym potencjał i pieniądze. Wiele z tych czasopism ma dofinansowanie z pieniędzy publicznych, ponieważ wydawcy zawsze narzekali na nieopłacalność naukowego interesu. Ceny pakietów i liczba sprzedanych kopii cyfrowych świadczą jednak o sytuacji zgoła odmiennej. Tradycyjny model dystrybucji wiedzy dawał duże zyski wydawcom, nowe modelu także pod warunkiem, że zbuduje się taki, który sprzyja obu stronom.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.3. Czasopisma otwarte

3.3.6. Wyszukiwanie czasopism i artykułów

Jeżeli chodzi o możliwości wyszukiwania i sprawdzenia tytułów czasopism otwartych, to jest kilka spisów i narzędzi, które pozwalają je przeglądać. W tej części kursu wspomnę jedynie o narzędziach, po dokładne informacje związane z wyszukiwaniem zasobów proszę zajrzeć do modułu 6.

Oto najważniejsze miejsca w internecie, gdzie można sprawdzić, jakie mamy na świecie czasopisma otwarte i przeszukać ich zawartość:

• Directory of Open Access Journal — http://www.doaj.org/;

• The Elektronische Zeitschriftenbibliothek EZB (Lista Regensburska)http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/;

• EBSCO Open Science Directory — http://www.opensciencedirectory.net/.
  

Warto także zaglądać do wydawców, którzy stosują modele open access i mają w swojej ofercie duży pakiet tytułów czasopism:

• BioMed Central Journals —http://www.biomedcentral.com/browse/journals/;
• PLoS Journals — http://www.plos.org/;
• Hindawi http://www.hindawi.com/journals/.

Polskie czasopisma otwarte

• Otwarte czasopisma polskie w PON - ICM UW
• Akademicka Platforma Czasopism - UMK
• Portal Czasopism Naukowych UJ
• Platforma Otwartych Czasopism Naukowych UAM

Jeżeli poszukujesz innych narzędzi wyszukiwawczych dla artykułów zajrzyj na strony portalu tworzonego w ICM UW Otwarta Nauka do strony CEON. Wyszukiwanie publikacji: https://otwartanauka.pl/narzedzia/wyszukiwanie-publikacji.

Ćwiczenie: Proszę skorzystać z jednej podanych powyżej platform i wyszukać czasopismo z dziedziny, w której Pani/Pan działa. Proszę ocenić, czy wyszukiwanie było skomplikowane.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.1. Wprowadzenie

W poprzedniej części uczyliśmy się o tym, że najważniejszymi przyczynami powstania czasopism były rozwój technologii, Internet i rosnące dramatycznie ceny. Co było przyczyną powstania repozytoriów, które tym różnią się od czasopism, że są archiwami różnego typu materiałów naukowych?

Otóż najważniejszym powodem, dla którego naukowcy zaczęli budować repozytoria (na początku dziedzinowe) była potrzeba jak najszybszej wymiany wiedzy w swojej dziedzinie i chęć dzielenia się badaniami z kolegami po fachu. Zauważono, że  przyspiesza to osiąganie efektów i poszerza kontakty.  Na publikację w czasopiśmie trzeba było przed laty czekać nawet rok ze względu na procedury recenzenckie oraz techniczne, w repozytorium można było upowszechniać swoje badania z dnia na dzień. To dawało uczonemu gwarancję, że jego odkrycie zostanie odnotowane już w momencie upublicznienia w Internecie, a nie dopiero po roku zgodnie z cyklem produkcyjnym czasopisma.

Dziś powstają najczęściej repozytoria instytucjonalne, a przyczyną tego zjawiska jest chęć promowania dorobku poszczególnych uczelni. Ponieważ nowoczesne multi- czy metawyszukiwarki załatwiają sprawę centralnego wyszukiwania zasobów, nie ma potrzeby tworzyć jednego dużego archiwum dziedzinowego czy głównego, można je spokojnie rozproszyć, a tekst czy inny obiekt cyfrowy i tak się znajdzie, jeśli oczywiście zostaną zastosowane wszystkie techniczne i merytoryczne standardy tworzenia repozytoriów otwartych.

Przy czym oczywiście z repozytoriami dziedzinowymi nadal mamy do czynienia - jest to ważne dla środowisk, które specjalizując się w wybranym temacie chcą w jednym miejscu mieć wszystkie prace z nim związane.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.2. Przydatne definicje

Na początek pozwolę sobie przytoczyć kilka definicji pojęć, które mogą się przydać przy korzystaniu z zasobów cyfrowych.

Repozytorium otwarte (open archive) — jest elektronicznym systemem przechowywania informacji (CMS) opartym o samoarchiwizację, naukowym archiwum elektronicznym (instytucjonalnym lub dziedzinowym), w którym gromadzi się obiekty urodzone cyfrowo (born digital,  czyli powstające tylko w wersji elektronicznej [definicja wg Leszka Szafrańskiego z: Zarządzanie zasobami dokumentów elektronicznych w instytucjonalnych repozytoriach akademickich, SBP Warszawa 2019] oraz elektroniczne kopie obiektów fizycznych.

Dostęp do niego jest bezpłatny i nieograniczony przez komputery i sieci. Repozytorium daje możliwości przeszukiwania, trwałego zabezpieczenia obiektów i metadanych na przyszłość, eksportowania i importowania, prostego prezentowania materiałów.

Samoarchiwizacja (self-archiving) — samodzielne deponowanie publikacji wraz ze stworzeniem metadanych w otwartych repozytoriach przystosowanych do ich archiwizacji oraz upubliczniania.

Druk elektroniczny (eprint) — elektroniczna wersja artykułu dostępna online.

Preprints + postprints = eprints

Preprint — artykuł w wersji rękopiśmiennej, przed recenzjami. Autor zawsze decyduje o prawach autorskich w przypadku jego upublicznienia.

Postprint — artykuł po recenzjach, opublikowany przez wydawcę. Autor współdecyduje z wydawcą, co do zakresu jego prawnej ochrony szczególnie, jeśli podpisano stosowną umowę wydawniczą.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.3. Najstarsze repozytoria świata

Na stronie Registry of Open Access Repositories  (ROAR) http://roar.eprints.org/view/year/ można prześledzić jak rejestrowały się pierwsze repozytoria świata i jaka była dynamika ich tworzenia się. 

Oto przykładowe jedne z najstarszych z listy:

1. arXiv.org e-Print archive –  USA  — 1 stycznia 1991.

2. Biblioteca digital de Teses e Dissertacoes (BDTD) – Brazylia – 28 lutego 1993.

3. SciELO – Brazylia  – 1 kwietnia 1993.

Najbardziej znanym repozytorium świata jest jedno z pierwszych zbudowanych w USA w Los Alamos przez matematyków, fizyków dla nauk ścisłych, nazywa się arXiv i funkcjonuje do dziś, zmienił się tylko opiekun archiwum, teraz nadzór nad zasobem sprawują bibliotekarze z Cornell University. Nie będziemy tu wymieniali wszystkich repozytoriów świata, bo jest ich już za dużo (ponad 6600 w marcu 2020), ich spis znajduje się na liście Directory of Open Access Repositories (OpenDOAR): http://www.opendoar.org/find.php?format=charts.

W Polsce najwcześniej powstało repozytorium Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi potem Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu AMUR. Listę wg kolejności powstawania można przejrzeć w portalu Uwolnij Naukę. 

1. ECNIS – Instytut Medycyny Pracy w Łodzi
2. AMUR – Uniwersytet A. Mickiewicza, Poznań
3. RUW – Uniwersytet Warszawski
4. CEON – ogólnopolskie repozytorium naukowe ICM
5. RUMAK – Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu

Obecnie w Polsce, według agregatora CEON (http://agregator.ceon.pl/), funkcjonuje 21 repozytoriów, natomiast portal Uwolnij Naukę rejestruje w marcu 2020 - 43 repozytoria (https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy).

Wszystkie polskie zasoby cyfrowe (biblioteki cyfrowe i repozytoria a także różnego typu archiwa instytucji kulturalnych) można przejrzeć i przeszukiwać z portalu FBC - Federacji Polskich Bibliotek Cyfrowych http://fbc.pionier.net.pl/owoc/list-libs. Jednak biblioteki cyfrowe, choć niektóre zawierają teksty naukowe, nie są typowymi repozytoriami naukowymi, lecz pełnią funkcje bardziej kulturotwórcze.

Ćwiczenie:  Zajrzyj do Federacji Bibliotek Cyfrowych i wyszukaj repozytoria polskie dostępne na liście, sprawdź z jakich uczelni pochodzą. Sprawdź czy wyszukiwarka FBC spełnia twoje potrzeby, jeśli zauważysz istotne braki napisz do PCSS list z uwagami.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.4. Typy repozytoriów

Istotnym jest natomiast, by pochylić się nad typologizacją repozytoriów, żeby uświadomić sobie, z czym możemy mieć do czynienia w sieci.  Repozytoria otwarte nie są jednorodne, nie tylko działają na odmiennych platformach softwarowych, ale mają także różne polityki gromadzenia zasobów oraz typu obiektów, które gromadzą (publikacje naukowe, dane badawcze surowe, dane urzędowe, dane statystyczne, dysertacje, kursy). Tworzą je bardzo różne instytucje, a czasem koalicje, mają odmienną organizację zasobów, dlatego można je dzielić wg różnych kryteriów.

W tej chwili na świecie działa prawie 6000 repozytoriów, można je podzielić ze względu na instytucję sprawczą na:

• instytucji. Przykład: AMUR https://repozytorium.amu.edu.pl/; CERN Document Server — http://cds.cern.ch/.

• regionalne — gdzie jest kilku partnerów z danego regionu i wszyscy razem kształtują zasoby. Przykład: Scielo - https://scielo.org/.

• centralne - gdzie są wszystkie instytucje z całego kraju. Przykład: HAL - Francja https://hal.archives-ouvertes.fr/.

lub ze względu na zawartość treści na:

• dziedzinowe — dokumenty z jednej lub kilku dziedzin wiedzy, bez względu na miejsce ich opracowania. Przykłady: arXiv http://arxiv.org/ — archiwum zarządzane przez Cornell University, gromadzące artykuły z fizyki, matematyki, informatyki, biologii molekularnej; E-LIS http://eprints.rclis.org/  bibliotekoznawstwo i informacja naukowa.
• wielotematyczne (multidyscyplinarne)– dokumenty z różnych dziedzin wiedzy. Przykłady: SciELO http://www.scielo.org/php/index.php materiały instytucji naukowych z krajów hiszpańskojęzycznych; HAL francuskie narodowe repozytorium — http://hal.archives-ouvertes.fr/.

Jest to podział opracowany przeze mnie na rzecz tego kursu, wynika on z moich obserwacji i tego, z jakimi repozytoriami miałam do czynienia w swoich poszukiwaniach naukowych. Nieco inaczej, bez określania kryteriów podziału, typuje repozytoria lista OpenDOAR, ponieważ wydziela ona rządowe repozytoria zawierające materiały niekoniecznie naukowe. Poniżej ich tabela: klasyfikacyjna:

Jeszcze inaczej klasyfikuje się zasoby naukowe na liście ROAR http://roar.eprints.org/view/type/ (data dostępu  20 marca 2020):

• Research Institutional or Departmental (3379)
• Research Multi-institution Repository (122)
• Research Cross-Institutional (289)
• e-Journal/Publication (116)
• e-Theses (318)
• Database/A&I Index (68)
• Research Data (46)
• Open and Linked Data (34)
• Learning and Teaching Objects (70)
• Demonstration (20)
• Web Observatory (1)
• Other (401)

Obok klasycznych repozytoriów naukowych zawierających publikacje naukowe mamy więc tu także archiwa zasobów edukacyjnych, danych surowych oraz bardzo specyficznych baz danych (niekoniecznie pełnotekstowych), odnoszących się do wąskich zagadnień. Jest to zatem szeroka lista zasobów naukowych, nie tylko repozytoriów klasycznych publikacji naukowych (e-printów).

Podział repozytoriów ze względu na dziedzinę. Subject of content. Open DOAR. [data dostepu marzec 2020]. Dostępne w: https://v2.sherpa.ac.uk/view/repository_visualisations/1.html.

Ćwiczenie:  Zajrzyj do rejestru OpenDOAR i poszukaj informacji o oprogramowaniu, które stosują otwarte repozytoria.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.5. Zasady deponowania prac

Klasyczne repozytoria opierają się o zasadę samoarchiwizacji (self-archiving), która oznacza, że naukowiec sam decyduje jaką pracę i gdzie archiwizuje. Robi to samodzielnie wypełniając odpowiedni formularz i wpinając do niego plik. Jest to bardzo istotna funkcjonalność, dzięki której zasoby napełniają się szybciej i nie ma problemów z negocjowaniem licencji, gdyż wszyscy deponują swoje prace na podobnych zasadach.

Deponując prace w repozytoriach publikacji naukowych powinno się zwrócić uwagę, czy spełniają one dwa najważniejsze warunki zgodne z Deklaracją Berlińską http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-prozess/berliner-erklarung/ (wersja polska, przekład z roku 2005: Bożena Bednarek-Michalska http://www.ebib.pl/2005/63/deklaracja.php):

1. Właściciel utworu da wszystkim użytkownikom bezpłatny dostęp do pracy, otwartą licencję na kopiowanie, wykorzystywanie, rozpowszechnianie, przesyłanie i wyświetlanie swoich prac, prawo do tworzenia i rozpowszechniania utworów pochodnych, na dowolnym medium cyfrowym pod warunkiem przestrzegania prawidłowego przypisania autorstwa (określonego zresztą przez normy świata nauki od zawsze).
2. Zasoby pełnotekstowe są deponowane (przez samoarchiwizację) i opisywane w repozytorium zgodnie ze standardami technicznymi. Repozytoria są zwykle wspierane i utrzymywane przez instytucję akademicką, naukową, agencję rządową dającą otwarty dostęp do depozytu oraz gwarantującą długoterminowe przechowywanie zasobu.

Te dwie zasady mają zapewnić stabilność i jakość zasobom. Otwarte archiwa nie jest  łatwo utrzymać, bo jest to czasochłonne i kosztowne, ale obowiązkiem każdej uczelni, instytutu naukowego jest wieczyste archiwizowanie własnego dorobku. Do tej pory wypełniano ten obowiązek tworząc bibliografię prac pracowników i gromadząc drukowane nadbitki w magazynach, ale czasy się zmieniły. Młode pokolenie studentów i naukowców oczekuje dostępu do pełnych tekstów w wersji elektronicznej, nie papierowej. Otwarte repozytorium ten warunek spełnia i być może dlatego najwięcej powstaje repozytoriów instytucjonalnych, by zaspokoić te wymagania i potrzeby.

Jeśli chodzi o zawartość repozytorium, to może ono gromadzić każdą formę dokumentu czy postać surowych danych, które powstają na uczelni:

• artykuły z czasopism (postprinty),
• rękopisy (preprinty),
• książki lub ich części, np. rozdziały,
• materiały konferencyjne, postery, prezentacje,
• prace magisterskie i doktoraty, prace habilitacyjne,
• niepublikowane raporty z badań, materiały robocze.

Ponadto coraz częściej mamy do czynienia z repozytoriami, które gromadzą:

• dane surowe zbierane w trakcie badań,
• materiały szkoleniowe,
• multimedia i materiały audio-video,
• oprogramowanie,
• patenty,
• inne obiekty.

Wszystkie repozytoria, które są budowane zgodnie z przyjętymi dla nich standardami technicznymi, stosują otwarty protokół przesyłania danych Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH) oraz ten sam styl zapisu metadanych, co powoduje, że są interoperacyjne. Ich dane mogą być importowane, eksportowane oraz przeszukiwane przez takie wyszukiwarki jak Google Scholar czy Base.

OAI-PMH (Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting) jest to protokół opracowany przez międzynarodową społeczność znaną pod nazwą Open Archive Initiative. Jest on używany do pobierania i gromadzenia (eksportu, importu) opisów bibliograficznych rekordów (metadata) z wielu archiwów w agregatorze, dzięki czemu mogą powstać nowe usługi. Implementacja OAI-PMH musi być sprzęgnięta z metadanymi zapisywanymi w standardzie Dublin Core Metadata, ale może również obsługiwać dodatkowe reprezentacje metadanych. Skrócona wersja nazwy brzmi: Protokół OAI.  (definicja przytoczona za Wikipedią, data dostępu 20 lipca 2015: http://en.wikipedia.org/wiki/Open_Archives_Initiative_Protocol_for_Metadata_Harvesting).

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.6. Rejestry repozytoriów

Poniżej przedstawiam najważniejsze listy archiwów i repozytoriów, które odnotowują nie tylko dane o adresie, miejscu, zasobie repozytorium, ale informują także o statystykach, politykach oraz oprogramowaniu:

• OpenDoar — https://v2.sherpa.ac.uk/opendoar/ ;
• Registry of Open Access Repositories (ROAR) — http://roar.eprints.org/;
• Open Archives — http://www.openarchives.org/Register/BrowseSites;
• Repozytoria dziedzinowe — http://oad.simmons.edu/oadwiki/Disciplinary_repositories.

Dzięki tym listom możemy na bieżąco obserwować, jak rozwijają się światowe zasoby na poszczególnych kontynentach i mieć dostęp do nich w coraz bardziej wyrafinowany sposób.

Polskie rejestry już były wcześniej wymieniane, ale uporządkujmy je tu:

• CEON – http://agregator.ceon.pl/ 
• FBC – Federacja Bibliotek Cyfrowych, gromadzi także repozytoria – https://fbc.pionier.net.pl/

Bieżące informacje o światowych i polskich zasobach open access można znaleźć na stronach portalu Uwolnij Naukę w zakładce Baza wiedzy.

Baza wiedzy w portalu Uwolnij Naukę. [data dostępu marzec 2020]. Dostępny w: https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.7. Liczby

Najchętniej wykorzystywane statystyki dotyczące repozytoriów znajdują się w spisie —  cytowanym już wielokrotnie w tej części — OpenDOAR tworzonym na brytyjskim uniwersytecie University of Nottingham, dziś włączone do systemu wsparcia dla uczelni brytyjskich JISC (Joint Information Systems Committee). Tam też znajduje się wykres pokazujący dynamikę wzrostu repozytoriów na świecie. Poniżej podaję tylko wykres od 2005 roku, kiedy było ich na liście 300. Ale lata od 2005 do 2012 były najlepsze jak do tej pory dla powstawania otwartych archiwów prac naukowych, dzięki temu mamy dziś miliony prac dostępnych online, a przede wszystkim mają je ci, których nigdy nie było stać na opłacenie dostępu do baz danych i subskrypcji czasopism.

OpenDOAR statistics. Joint Information Systems Committee (JISC) UK. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://v2.sherpa.ac.uk/view/repository_visualisations/1.html.

Przez repozytoria otwarte nauka pokazuje światu ponad 160 mln różnego typu materiałów powstających w trakcie trwania procesu badawczego. Bieżące dane zobacz w BASE: 161.289.594 dokumenty z 7.880 źródeł (dane z 21 marca 2020 roku, źródło inf. BASE http://www.base-search.net/). Są to ogromne liczby i ciągle rosnące, pomyślmy, ile będzie można znaleźć artykułów naukowych uwolnionych do Internetu za 5 lat.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.4. Repozytoria otwarte

3.4.8. Przeszukiwanie repozytoriów

Wspomniałam już na początku tej części, jak ważną rolę przy porządkowaniu rozproszonej wiedzy i materiałów pełnią multiwyszukiwarki czy agregatory, które z jednego miejsca pozwalają przeszukiwać tysiące otwartych archiwów, jeśli tylko spełniają one warunki techniczne pozwalające na to. Gdy szukamy konkretnej pracy, a nie chcemy przeglądać poszczególnych archiwów otwartych, powinniśmy skorzystać z narzędzi, które gromadzą informacje o wszystkich repozytoriach otwartych i mają mechanizmy jednoczesnego ich przeszukiwania, tak jest szybciej i wygodniej.

Przedstawiam Państwu dwie najważniejsze w tej chwili naukowe multiwyszukiwarki świata, które koniecznie trzeba znać i przetestować, jeśli się chce w pełni wykorzystać otwarte zasoby wiedzy. Jeszcze parę lat temu było ich więcej, ale zniknęły z Internetu, nie jest łatwo ogarnąć nieustannie i szybko zmieniający się pejzaż nauki.

• BASE — http://www.base-search.net/ ;
• Google Scholar http://scholar.google.pl/;
• OpenAIRE https://www.openaire.eu/ 

Należy przy tym zaznaczyć, że nie są to wszystkie zasoby, tylko wyselekcjonowane pod jakimś kątem przez powyższe narzędzia, ale z pewnością są to zasoby wysokiej jakości, bo umieszczane czy deponowane w Internecie przez samych uczonych i bibliotekarzy lub sprawdzone dla nauki algorytmy Google.

Należy także wiedzieć, że twórcy multiwyszukiwarek mają ambicje widzieć wszystkie dostępne zasoby wiedzy, jednak żadna z nich nie jest w stanie tego uczynić, dlatego trzeba zawsze dokładnie szukać informacji o tym, czym dysponuje narzędzie, co jego roboty wyszukujące widzą? Niektóre z nich dają informacje tylko z platform dedykowanych dla repozytoriów, jak BASE, inne jak Google Scholar zaglądają także na strony internetowe instytucji naukowych. Mechanizmy ich działania mogą się różnić, dlatego zalecam uważne kontrolowanie tych narzędzi. 

Jeżeli poszukujesz innych narzędzi wyszukiwawczych dla artykułów zajrzyj na strony portalu tworzonego w ICM UW Otwarta Nauka do strony CEON. Wyszukiwanie publikacji: https://otwartanauka.pl/narzedzia/wyszukiwanie-publikacji. Więcej szczegółów znajdziesz w dalszej części kursu, która będzie dotyczyła tylko wyszukiwania zasobów naukowych.

Ćwiczenie:  Proszę zajrzeć do wymienionych wyżej narzędzi i sprawdzić, jak wygląda wyszukiwanie zaawansowane i ile opcji ułatwiających nam wyszukiwanie posiada.

3. Nowe otwarte modele komunikacji naukowej

3.5. Dane badawcze

Coraz częściej naukowcy zamieszczają surowe lub przetworzone dane naukowe - które powstały w procesie badawczym - w Internecie. Wynika to z polityki wielu grantodawców, wydawców lub zaleceń i rekomendacji poszczególnych krajów. Komisja Europejska i Polscy grantodawcy rozpoczęli w roku 2019 wprowadzać do regulaminów konkursów wymóg umieszczania danych badawczych w Internecie lub opracowywanie planów zarządzania danymi. Jest to zgodne z zaleceniami Komisji Europejskiej, która uważa, że dzielenie się danymi wpłynie na wzrost innowacyjności Europy i świata.

Co to są dane badawcze?

„Dane badawcze” zdefiniowano jako „dokumenty w formie cyfrowej, inne niż publikacje naukowe, które są gromadzone lub opracowywane w ramach działalności badawczo-naukowej i są wykorzystywane jako dowody w procesie badawczym bądź też są powszechnie akceptowane w środowisku naukowym jako konieczne do weryfikacji poprawności ustaleń i wyników badań” (DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie otwartych danych i ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego (wersja przekształcona) art. 2, p. 9). W praktyce chodzi m.in. o wyniki pomiarów, eksperymentów, obserwacji, ankiet, zdjęcia, nagrania wywiadów, specyfikacje, metadane i inne formy.

Dane badawcze przechowuje się w specjalnie dla nich przygotowanych otwartych dla wszystkich repozytoriach, które różnią się od tych gromadzących publikacje czy preprinty. Największy zbiór repozytoriów danych, dziedzinowych i ogólnych, widoczny jest w wyszukiwarce re3data, większość z nich jest bezpłatna.  Wyszukiwanie w nich 

Polska nie ma zbyt wielu repozytoriów danych badawczych, ale w związku z decyzjami Narodowego Centrum Nauki i powiązaniu finansowania grantów z upowszechnianiem danych w Internecie, uczelnie zaczęły je tworzyć. Myślę, że za parę lat będzie ich całkiem sporo.  Oto te pierwsze jaki już dziś są dostępne:

Repozytoria danych badawczych polskich instytucji naukowych:

1. Clarin-PL – repozytorium lingwistyczne, Politechnika Wrocławska
2. RepOD – ogólnopolskie repozytorium danych badawczych prowadzone przez ICM UW.
3. e-Science – Politechnika Wrocławska
4. Azon – Uczelnie wrocławskie
5. Narodowy Korpus Języka Polskiego – Uniwersytet Łódzki
6. Archiwum Danych Społecznych, UW, PAN Warszawa

Na świecie upowszechnianie danych badawczych jest znacznie szersze, co widać przy przeglądaniu statystyk pokazujących stały wzrost ich liczby, zob. przykładowe w OpenAIRE (dane z kwietnia 2020):

• Dataset (7,271,165)
• Image (1,131,236)
• Clinical Trial (147,520)
• Audiovisual (106,558)
• Sound (30,748)
• Film (8,649)
• Other ORP type (273)
• Article (3)
• Unknown (1)

Listy repozytoriów danych badawczych ze świata

• re3data http://www.re3data.org/
• OpenAIRE https://explore.openaire.eu/search/find
• DataHub http://datahub.io/
• Global Change Master Directory http://gcmd.nasa.gov/KeywordSearch/Home.do
• Open Access Directory Data Repositories http://oad.simmons.edu/oadwiki/Data_repositories

Szczegółowe i bieżące informacje na temat danych badawczych można znaleźć w poradnikach ICM UW, które powstały w ramach nowego projektu ICM zatytułowanego: „Dziedzinowe Repozytoria Otwartych Danych Badawczych”, który rozpoczął się 1 sierpnia 2018 roku. Jednym z jego celów jest kształcenie akademików w zakresie gromadzenia i upowszechniania danych w Internecie. Oto 3 poradniki opracowane przez zespół:

1. Wojciech Fenrich, Selekcja i przygotowanie danych badawczych do udostępniania. ICM UW Warszawa 2019. 
2. Natalia Gruenpeter, Jak korzystać z zasobów w repozytoriach danych. ICM UW Warszawa 2019. 
3. Krzysztof Siewicz i Nikodem Rycko, Prawne aspekty otwierania danych badawczych - poradnik. ICM UW Warszawa 2019. 

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.1. Ruch społeczny OZE – historia jego powstania

Światowy ruch obywatelski w zakresie uwalniania różnego typu treści czy obiektów do Internetu rozwija się nie tylko w świecie nauki, jak to opisywałam w pierwszych modułach. Ma on znacznie szerszy zakres, wchodzi na inne pola działalności człowieka. Obserwujemy wiele inicjatyw, których obszary działania są nieco odmienne, choć przyświeca im podobna idea otwartości. Powstały one w ostatnich 20 latach mniej więcej w takiej kolejności:
• Free Software Movement (oprogramowanie);
• Open Source Initiative (oprogramowanie);
• Open Access Movement (nauka);
• Creative Commons (prawo);
• Free Culture Movement (kultura);
• Open Educational Resources (edukacja).

Nieco szersze rozróżnienie, może nawet bardziej szczegółowe, można było znaleźć na stronach interesującego projektu angielskiego bardzo zasłużonej dla świata instytucji Joint Information Systems Committee, zatytułowanego The Higher Education Academy (treści z roku 2012) w części mówiącej o rozwoju ruchów otwartościowych. Anglicy wskazywali, że takich filozofii czy modeli otwartych, jakie są rozwijane od lat jest więcej i odnoszą się one do oprogramowania, użyczania sprzętu, projektowania artystycznego, standardów, materiałów naukowych czy edukacyjnych, kultury, wszelkich danych lub praktyk zawodowych:
• Open source (relating to business and technology)
• Open source software
• Open source hardware
• Open standards
• Open access (research)
• Open design
• Open knowledge
• Open data
• Open content
• Open courseware
• Open educational resources
• Open educational practice

Foster. What is Open Science? Introduction. Open Science facets as a beehive. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://www.fosteropenscience.eu/node/1420.

Jednym słowem jest tego coraz więcej. Otwartość dotyczy już nie tylko materiałów naukowych czy edukacyjnych, ale i konferencji czy praktyk zawodowych, co powoduje, że coraz częściej mówimy o otwartej nauce, otwartej edukacji, otwartej kulturze – czyli rozszerzamy te pojęcia na całe obszary naszej twórczej aktywności. Wspominam o tym, ponieważ wszystkie te inicjatywy budują nową świadomość społeczną, której podstawą jest współdzielenie się kulturą, dobrami publicznymi, współtworzenie, wymiana informacji, komunikowanie się na wielu poziomach i w różnych celach. Warto je znać! Globalizacja chyba w tym przypadku sprawdza się dobrze?

Młodszym, ale bardzo dynamicznym ruchem, który wszedł w obszar działań uwalniających materiały i twórczość w sieci jest Ruch Otwartych Zasobów Edukacyjnych. Wywodzi się on w sposób naturalny z Ruchu Open Access (wyniki badań). Tworzą go ludzie współpracujący ze sobą przy tworzeniu powszechnie dostępnych zasobów edukacyjnych, udostępnianych wraz z prawem do ich dalszego wykorzystywania i adaptacji.

Nie ma centralnej organizacji, która grupuje, zarządza czy standaryzuje procedury działań. Panuje jednak konsensus, co do tego, czym są Otwarte Zasoby Edukacyjne OZE (po angielsku Open Educational Resources — OER), a wielość ośrodków i inicjatyw działających w świecie sprzyja szybkiemu rozwojowi ruchu i nowej o nim wiedzy. Działacze tego Ruchu wypracowali wspólnie:

• Deklarację Kapsztadzką, - https://www.capetowndeclaration.org/translations/polish-translation
• Rekomendacje UNESCO (https://en.unesco.org/news/intergovernmental-expert-meeting-adopts-revised-draft-recommendation-open-educational-resources)

Co doprowadziło następnie w roku 2013 do wydania Komunikatu Komisji Europejskiej dla Parlamentu Europejskiego: Działania na rzecz otwartej edukacji: innowacyjne nauczanie i uczenie się dla wszystkich dzięki nowym technologiom i otwartym zasobom edukacyjnym: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:52013DC0654), w którym zaleca się stosowanie OER do zwalczania cyfrowego wykluczenia i wyrównywania szans edukacyjnych. W Brukseli na oficjalnych stronach Komisji EU Science Hub można znaleźć także miejsce dla OER: https://ec.europa.eu/jrc/en/open-education. W latach 2013-2018 w ramach jednego z dużych projektów zaczęto tworzyć europejski portal Open Education Europa, który zbierał kursy e-lerningowe z całej Europy, miał być takich hubem dla tej części świata, ale nie jest. Został zamknięty.

Open Education Europa. Zrzut archiwalny strony głównej już nie istniejącego portalu.

Warto wyraźnie podkreślić, że otwarte nauczanie, otwarta edukacja nie jest tożsama z Otwartymi Zasobami Edukacyjnymi. Otwarte nauczanie jest to szersze podejście dydaktyczne, poszukujące możliwości zniesienia wszelkich barier w nauczaniu, mające na celu umożliwienie uczniom czy studentom osiągnięcie sukcesu w systemie edukacyjno-szkoleniowym skoncentrowanym na ich szczególnych potrzebach. OZE odnoszą się do materiałów edukacyjnych i szkoleniowych udostępnionych zwykle na wolnych licencjach.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.2. Projekty i organizacje

Bardzo wiele organizacji na świecie wspiera ideę otwierania zasobów edukacji, ale największa z nich to UNESCO (https://en.unesco.org/themes/building-knowledge-societies/oer), która chce przede wszystkim stworzyć odpowiednie warunki młodemu pokoleniu w krajach rozwijających się. Dlatego UNESCO wspiera każdy pomysł, który może sprzyjać zdobywaniu wiedzy tam, gdzie nie ma na to pieniędzy, a może się to stać wolne i darmowe. To wsparcie nie przekłada się jednak na granty, tylko promocję idei.

Poniżej materiał promocyjny UNESCO Chair on Multimodal Learning & Open Educational Resources.
NWU - North-West University. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w YouTube: 

Bardzo duży wkład w rozwój OZE także finansowy ma amerykańska fundacja The William and Flora Hewlett Foundation: http://www.hewlett.org/programs/education-program/open-educational-resources, instytucja finansująca od wielu lat ciekawe projekty w tym zakresie MIT, K-12 i inne. Na jej stronach można przejrzeć projekty, które dostały wielomilionowe wsparcie.

Więcej informacji o organizacjach wspierających OZE można zobaczyć w Wikipedii. Wikipedia jest także źródłem wielu otwartych zasobów edukacyjnych, nie tylko haseł encyklopedycznych, ale także fotografii, słowników i innych zasobów. Wystarczy wybrać kategorię „Open Educational Resources" i otrzyma się szereg odniesień do różnych zasobów. Patrz: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Open_educational_resources.

Wolna kultura, nauka i edukacja w Polsce powstają wolno, ale mamy już kilka organizacji i prywatnych inicjatyw, które działają na rzecz otwierania zasobów różnego typu, przełamywania barier, wyjaśniania zawiłości prawnych. Działają one wspólnie w Koalicji Otwartej Edukacji (KOED), która powstała w roku 2008 i jest porozumieniem organizacji pozarządowych i instytucji działających w obszarze edukacji, nauki i kultury. Celem jej działania jest budowanie, promocja i aktywizacja na rzecz otwartych zasobów edukacyjnych rozumianych jako materiały, które są udostępnione w sposób otwarty i gwarantujący ich odbiorcom wolność wykorzystywania i odtwarzania utworu, wolność poznawania dzieła oraz stosowania zawartych w nim informacji, wolność redystrybucji i wolność dystrybucji dzieł pochodnych. Projekty organizacji działających w koalicji można śledzić na specjalnie przygotowanych stronach KOED: https://koed.org.pl/?page_id=6505&lang=pl.

Otwarte Zasoby Edukacyjne – konferencja w Sejmie polskim dla posłów i senatorów, 2009 rok. Działacze KOED, OSI i UNESCO - organizatorzy konferencji. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: http://koed.org.pl/?p=444&lang=pl.

Dzięki aktywności organizacji pozarządowych (KOED) i pojedynczych działaczy mamy już w Polsce poważne instytucje sprzyjające otwartości, są to:

• Uniwersytet Warszawski,
• Polska Akademia Nauk,
• Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu,
• Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
• Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu,
• Uniwersytet im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku
• Uniwersytet Łódzki
• Akademia Leona Koźmińskiego
• Uniwersytet Wrocławski.

Ogromną rolę w otwieraniu zasobów i ich propagowaniu w środowisku nauki pełnią biblioteki akademickie, to bibliotekarze są główną grupą wsparcia dla Ruchów otwartej nauki czy zasobów. Na stronach bibliotek naukowych można znaleźć poradniki w zakresie wykorzystania tych zasobów, biblioteki cyfrowe, repozytoria i kursy zdalne. To przede wszystkim, choć nie tylko, biblioteki organizują rok w rok od 10 lat Tydzień Otwartej Nauki promując tę ideę nie tylko w Polsce ale i na świecie także.

Inne instytucje wspierające OZE znajdziesz na stronach KOED: https://koed.org.pl/?page_id=6495&lang=pl. Organizują one szkolenia, konferencje, warsztaty, seminaria, tworzą projekty otwarte, materiały promocyjne, publikują zasoby w sieci i promują ideę w swoich zawodowych środowiskach, tworzą rekomendacje i opracowują porady prawne.

W roku 2017 powstało europejskie forum współpracy aktywistów krajów Europy Wschodniej, którzy dyskutują na temat polityk państw w zakresie OZE: https://oerpolicy.eu/news/.

Ćwiczenie: Wejdź na strony KOED i sprawdź jakie organizację ją tworzą. Czy któraś z tych organizacji czy instytucji jest ci znana? Zastanów się, czy skład koalicji wzbudza twoje zaufanie.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.3. Definicja otwartych zasobów edukacyjnych (OZE)

Podobnie jak w przypadku otwartych zasobów badawczych, naukowych nie ma jednej, standardowej definicji otwartych zasobów edukacyjnych, ale możemy przyjąć definicję OER Commons http://www.oercommons.org/ z projektu The Institute for the Study of Knowledge Management in Education (ISKME), która jest czasem stosowana:

Otwarte zasoby edukacyjne (OER) są to materiały, które służą do nauczania i uczenia się, które są swobodnie i za darmo dostępne w Internecie dla wszystkich bez ograniczeń i barier, które można powtórnie wykorzystać, dostosować do swoich potrzeb oraz przekazać do użytku innym. Przykładowymi materiałami OER są: pełne kursy e-learnigowe, programy nauczania, wykłady, zadania domowe, quizy, materiały metodyczne, gry, symulacje i wiele innych przydatnych w procesie kształcenia.

Inne definicje OER - źródła:

1. What are OER? From Creative Commons: https://wiki.creativecommons.org/wiki/What_is_OER%3F.

2. Defining the “Open” in Open Content and Open Educational Resources: http://www.opencontent.org/definition/ - David Wiley.

3. Open Educational Resources: A Catalyst for Innovation https://www.oecd-ilibrary.org/education/open-educational-resources_9789264247543-en.

4. The JISC OER InfoKit and Guide https://www.jisc.ac.uk/guides/open-educational-resources.

Po raz pierwszy termin „Otwarte Zasoby Edukacyjne” został użyty w lipcu 2002 podczas warsztatów UNESCO na temat otwartych programów edukacyjnych w państwach rozwijających się https://en.unesco.org/themes/building-knowledge-societies/oer. Zazwyczaj definicje tego terminu obejmują zawartość merytoryczną, narzędzia informatyczne, oprogramowania, licencje i poradnik opisujący przykłady najlepszego praktycznego użycia wszystkich tych materiałów.

OZE to nie jest to samo, co kursy e-learningowe (jest to jeden z typów zasobów), choć wielu ludzi w sposób błędny używa tych pojęć zamiennie. Treści edukacyjne udostępnione na wolnej licencji można rozpowszechniać na wiele sposobów – jako tekst drukowany (podręcznik), materiał wideo, audio, czy inny, poniżej podaję przykładowe typy.

Poniżej wykład Bożeny Bednarek-Michalskiej, Otwarte Zasoby Edukacyjne, z konferencji IV Wrocławskie Spotkania Bibliotekarzy, 19-21 czerwca 2013 roku. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w YouTube:

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.4. Typy zasobów edukacyjnych

W internecie mamy do czynienia z dużą różnorodnością materiałów edukacyjnych. Niektóre z nich są zamknięte, inne otwarte, niektóre są prostymi obiektami cyfrowymi, inne skomplikowanymi strukturami. Niektórzy teoretycy edukacji próbują je klasyfikować, ale ta klasyfikacja jest płynna, będzie się z pewnością zmieniała. Poniżej przykład takiej klasyfikacji:

1. Learning Objects – proste obiekty cyfrowe takie jak grafiki, prezentacje,

2. Digitized Library Collections – zdigitalizowane zbiory bibliotek cyfrowych,

3. Encyclopedias – encyklopedie otwarte takie jak Wikipedia,

4. Online Archives – archiwa różnych zasobów edukacyjnych,

5. Open Textbooks – otwarte podręczniki, lektury,

6. Courseware – materiały instruktażowe, notatki, sylabusy,

7. Courses – otwarte kursy,

8. Tools – otwarte narzędzia wspomagające dydaktykę.

Open Education Handbook/Types of OER – podręcznik opracowany przez wielu działaczy OER wymienia następujące typy: https://en.wikibooks.org/wiki/Open_Education_Handbook/Types_of_OER.

• • Complete courses

  • Individual course units or modules

  • Textbooks

  • Lesson plans

  • Syllabi

  • Lectures

  • Assignments

  • Games

  • Quizzes

  • Podcasts

  • Videos

4.4.1. Otwarte grafiki - przykładowy typ OZE

Open Clip Art Library http://www.openclipart.org. Serwis grupuje grafiki typu clip art przesłane przez użytkowników do wolnego wykorzystania. Open Font Library https://fontlibrary.org/en/catalogue. Celem biblioteki Open Font Library jest zebranie wolnych czcionek, które można w sposób otwarty wykorzystywać, zmieniać i udostępniać dalej.

4.4.2. Kursy zdalne - przykładowy typ OZE

Na świecie istnieją setki platform wspomagających edukację otwartą, które gromadzą kursy zdalnego nauczania wykorzystywane na różnych poziomach kształcenia od akademickich po szkolne w różnych zakresach tematycznych. Najstarsza i najbardziej znana taka platforma akademicka znajduje się w USA w Massachusetts Institute of Technology, a nazywa się OpenCourseWare http://ocw.mit.edu/ . Jest wykorzystywana przez nauczycieli z całego świata i stała się wzorcem dla innych tego typu przedsięwzięć.

Strona domowa MIT OpenCourse Ware. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://ocw.mit.edu/index.htm.

Poniżej przedstawiam inne podobne platformy kursowe:

• W Polsce OpenAGH – projekt realizowany przez Akademię Górniczo-Hutniczą, która udostępnia polskie kursy w otwartej formule;

• Nową platformę rozwija od 2018 roku MNiSW - https://navoica.pl/;

• e-Nauczanie Politechniki Gdańskiej - https://enauczanie.pg.edu.pl/moodle/.

• We Francji powstał portal pod auspicjami rządowymi sup-numerique: http://www.sup-numerique.gouv.fr/.

• W Wielkiej Brytanii znany jest od wielu lat Open University, który opracowuje na bieżąco kursy w projekcie OpenLearn Project http://openlearn.open.ac.uk/ i udostępnia je dla każdego.

• TU Delft OpenCourseWare https://ocw.tudelft.nl/ to archiwum wysokiej jakości kursów holenderskich opracowanych przez pracowników Politechniki w Delft.

4.4.3. Otwarte lektury - przykładowy typ OZE

Należy pamiętać, że najwięcej polskich lektur, szczególnie starszych, znajduje się w bibliotekach cyfrowych, w Polsce należy ich szukać w Federacji Bibliotek Cyfrowych https://fbc.pionier.net.pl/, która grupuje wszystkie polskie zasoby otwarte. Zbiory polskich instytucji kultury on-line liczą już ponad 6,7 miliona obiektów. FBC stworzyło Poznańskie Centrum Superkomputerowo Sieciowe PAN wiele lat temu i na bieżąco poszerza zakres jej działania.

Strona domowa Federacji Bibliotek Cyfrowych. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://fbc.pionier.net.pl/.

Europeana jest taką zbiorczą biblioteką cyfrową dla całej Europy, tam wszystkie kraje pokazują swoją reprezentację tekstową, graficzną i inną: https://www.europeana.eu/portal/pl.

Jeśli chodzi o globalny zasięg warto polecić nie tylko Google Books https://books.google.pl/, którą wszyscy znamy, pamiętając jednak, że współczesne utwory są tam dostępne we fragmentach, nie w całości, ale także amerykańskie archiwum Internet Archive https://archive.org/ oraz jnajstarszy projekt świata Projekt Gutenberg https://www.gutenberg.org/.

4.4.4. Otwarte podręczniki - przykładowy typ OZE

Nad otwartymi podręcznikami do kształcenia akademickiego pracuje organizacja OpenStax z Rice University w USA https://openstax.org/subjects, która przygotowała wiele podręczników z różnych dziedzin. Ma ona także przedstawicielstwo w Polsce: https://openstax.pl/pl/. Do tej pory przetłumaczono na język polski i upowszechniono podręcznik do nauczania fizyki, toczą się prace nad podręcznikiem do psychologii.

e-podręczniki AGH https://epodreczniki.open.agh.edu.pl/ – celem tego projektu jest opracowanie otwartych e-podręczników akademickich oraz platformy do publikacji i dzielenia się nimi. E-podręczniki są przygotowywane przez pracowników AGH zgodnie z Syllabusem AGH, co zapewni ich dostosowanie do oferty dydaktycznej Uczelni. Pierwsze pilotażowe e-podręczniki z fizyki i matematyki dla inżynierów obejmują swoim zakresem całość materiałów z obydwu przedmiotów wykładanych na wszystkich wydziałach AGH (pokrywają syllabusy wszystkich wydziałów w zakresie tych przedmiotów).

Strona domowa OpenAGH podręczniki. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://epodreczniki.open.agh.edu.pl/tiki-index.php.

E-podręczniki jest to program MEN https://epodreczniki.pl/ tworzony od paru lat. Celem głównym projektu jest opracowanie i udostępnienie bezpłatnych e‑podręczników i zasobów edukacyjnych na jednej platformie edukacyjnej dla wszystkich szkół polskich. Można tam już znaleźć nie tylko podręczniki ale także scenariusze lekcji i programy nauczania.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.5. Wyszukiwanie

Zaczynamy od najważniejszej platformy OER Commons, która od lat zajmuje się promocją otwartych zasobów edukacyjnych. Na jej stronach dostępny jest lista poważnych portali zwanych także HUB-ami zatytułowana: Discover Our Network Hubs https://www.oercommons.org/hubs/. „Huby to są niestandardowe centra zasobów, w którym różne grupy zainteresowanych mogą tworzyć i udostępniać kolekcje powiązane z jakąś organizacją. W projektach, instytucjach, państwach i innych wykorzystuje się HUB-y do łączenia grup nauczycieli w celu tworzenia, organizowania i udostępniania zbiorów, które realizują ich wspólne cele w zakresie nauczania”.

HUB-y OER Commons. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://www.oercommons.org/hubs/.

Na tych stronach znajdziecie państwo głównie amerykańskie zasoby w języku angielskim, ale to USA przoduje w tej dziedzinie od lat, więc warto je przejrzeć i poszukać czegoś dla siebie.

Na stronie głównej OER Commons jest wyszukiwarka, także zaawansowana, która pomoże Wam znaleźć szybciej tę specjalizację, której poszukujecie: https://www.oercommons.org/. W zakładce Discover zaś odkryjecie zaś podziały dziedzinowe: https://www.oercommons.org/oer.

4.5.1. Agregatory świata

• FIND OER – https://www.cccoer.org/learn/find-oer/ – Community College Consortium for Open Educational Resources (CCCOER)

• CC Search portal – https://search.creativecommons.org/ Creative Commons Corporation

• Find OER – http://open4us.org/find-oer/ – The Open Consortium

• The Orange Grove repository is Florida’s digital repository – https://www.floridashines.org/orange-grove - FloridaShines - Florida's Student Hub of Innovative Educational Services - is a service of the Florida Virtual Campus. 

• MERLOT – http://www.merlot.org/merlot/index.htm – społeczność + uczelnie + sponsorzy

• Google Art&Culture – https://artsandculture.google.com/.

• Curriki – https://www.curriki.org/ społeczność + sponsorzy ORACLE, At&T i inne

• Coursera - https://www.coursera.org/ (kursy otwarte także) Stanford, Google, IBM i inne

• edX - https://www.edx.org/ Harvard and MIT USA

•  Open Textbook Library - https://open.umn.edu/opentextbooks/about

• Free Textbooks from Open Culture - http://www.openculture.com/free_textbooks

• Directory of Open Access Books - https://www.doabooks.org/

• Saylor Academy Open Textbooks - https://www.saylor.org/books/

• Oasis - https://oasis.geneseo.edu/

4.5.2 Wyszukiwanie zasobów w Polsce

Poniżej przygotowano zestaw (dostępnych na początku roku 2020) zasobów, które mogą być przydatne w nauczaniu. Polskie zasoby otwarte są skromne, ponieważ dla ich rozwoju nigdy nie było dostatecznego przekonania i finansowania zarówno na poziomie ministerialnym, jak i instytucjonalnym. Wiele polskich uczelni ma podręczniki elektroniczne, kursy e-learningowe, ale w większości są one zamknięte na uczelni dla ograniczonego audytorium. Najstarszą i najbardziej fachową platformą jest OpenAGH stworzona wiele lat temu i rozwijana przez specjalnie ku temu pozyskany zespół.

• Open AGH – kursy e-lerningowe

• E-podręczniki Open AGH – recenzowane e-podręczniki do przedmiotów ścisłych na poziomie akademickim opracowane przez pracowników AGH do dowolnego wykorzystania.

• Otwarte zasoby edukacyjne – UMK

• Wirtualny Uniwersytet – tworzony przez Akademię Leona Koźmińskiego i Warszawską Wyższą Szkołę Informatyki.

• Otwarte zasoby edukacyjne Politechniki Wrocławskiej

• Uniwersytet Jagielloński bez granic – https://open.uj.edu.pl/

• Fizyka dla szkół wyższych w 3 tomach – darmowy podręcznik akademicki do fizyki ogólnej od OpenStax Polska.

• Otwarte Zasoby Edukacyjne Politechniki Warszawskiej  – e-materiały akademickie.

• Otwarte Zasoby edukacyjne Politechniki Łódzkiej – zawierające kursy z fizyki i inne.

• Wszechnica.org – portal Fundacji Wspomagania Wsi

• Portal Otwarte Zasoby – katalog otwartych zasobów od grafik i zasobów dziedzictwa narodowego po scenariusze lekcji, e-podręczniki opracowany przez Kamila Śliwowskiego z KOED.

• Navoica – nowy projekt MNiSW – ogólnopolska platforma kursów e-learningowych – dopiero startuje.

• Federacja Bibliotek Cyfrowych – zasób lektur dla humanistów. Zbiory polskich instytucji kultury on-line. Baza liczy już ponad 6 milionów obiektów.

• Pionier TV – internetowa telewizja naukowa realizowana w ramach programu PIONIER.

OZE Politechniki Wrocławskiej. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://oze.pwr.edu.pl/.

Ćwiczenie: Wymyśl kurs, który można by zorganizować w Twojej firmie. Potem zajrzyj do narzędzi wymienionych powyżej i wyszukaj materiały edukacyjne, które mogłyby się przydać w zorganizowaniu tego kursu. Sprawdź status prawny materiałów - czy możesz z nich skorzystać.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.6. Otwarte narzędzia dla OZE

Oprócz treści, które dydaktycy z całego świata opracowują, by dzielić się z innymi, w Internecie dostępne są narzędzia, które przygotowują informatycy. Warto skorzystać z ich pracy i przejrzeć zasób.

Zestawienie poniższe przygotowali Kamil Śliwowski – dyrektor programu edukacyjnego w Centralnym Domu Technologii, trener i animator edukacji medialnej i cyfrowej. Od kilkunastu lat związany z trzecim sektorem, współpracuje z fundacją Panoptykon i Szkoła z Klasą, pisze bloga i newsletter o nowoczesnej edukacji na otwartezasoby.pl. E-mail: kamil.sliwowski@cdt.pl. Van Anh Dam – dyrektorka Zarządzająca w Centralnym Domu Technologii. Urodzona w Wietnamie, ale wychowana w Polsce edukatorka. W pracy łączy swoje doświadczenie w nauczaniu, kreatywnych działaniach i pasję do nowych technologii. Współzałożycielka szkoły programowania Kids Code Fun i członkini Rady Fundacji Girls Code Fun.

Edpuzzle – prosta platforma ułatwiająca edukację zdalną wokół treści wideo, umożliwia nauczycielom komunikowanie się z uczniami za pomocą opcji tworzenia wirtualnych klas, którym zadaje się do obejrzenia wideo rozbudowane o własne pytania i zadania. Wideo musi być dostępne na platformach takich jak YouTube lub TED.ed, a zadania dodajemy samodzielnie za pomocą prostych narzędzi. O tym, jak wykorzystać Edpuzzle w czasie zamknięcia szkoły, piszą na swoim blogu twórcy aplikacji. 

SeeSaw – to narzędzie online i zestaw aplikacji mobilnych ułatwiających tworzenie zadań dla uczniów i budowanie ich cyfrowego portfolio (tworzenia i przechowywania wykonanych pracy i projektów), które umożliwiają komentowanie i prezentowanie prac innym uczniom oraz rodzicom. SeeSaw umożliwia tworzenie i komunikowanie się z wirtualną klasą.

Microsoft Office 365 – amerykański potentat oprogramowania biurowego udostępnia za darmo półroczną licencję na pakiet Office 365 w wersji E1, czyli z takimi narzędziami jak Teams do pracy zdalnej, organizacji spotkań online i współpracy na plikach w sieci.

Google Classroom i G suite – firma tymczasowo podnosi możliwości pakietów narzędzi biurowych G Suite dla firm i dla edukacji o zaawansowane opcje prowadzenia telekonferencji w narzędziu Hangout. Posiadacze podstawowych kont mogą teraz m.in. prowadzić telekonferencje nawet do 250 osób.

Kahoot – aplikacja do quizów i ankiet szkolnych, która zainteresowanym instytucjom udostępnia wersję pro swojego popularnego narzędzia. Szkoły i uczelnie wyższe mogą zgłaszać się poprzez ten formularz, aby uzyskać tymczasowo konto premium.

Nearpod – platforma do tworzenia wirtualnych klas i udostępniania im profesjonalnych lekcji tworzonych przez instytucje lub własnych, tworzonych przez nauczycieli i nauczycielki (w formie prezentacji z komentarzami i zadaniami oraz udostępniania klasom różnych multimediów). Umożliwia szkołom zgłoszenie się po darmową wersję tymczasową.

Socrative – darmowa aplikacja internetowa i mobilna, która oferuje nauczycielom możliwość angażowania i oceniania prac swoich uczniów poprzez quizy i cyfrowe zadania.

Learnetic – polska firma tworząca oprogramowanie dla szkół i edukacji. Dodaje darmowy dostęp do zasobów dla uczniów na swoim narzędziu do zarządzania szkołą i komunikacji z uczniami dzwonek.pl oraz udostępnia narzędzie  ekreda.pl do tworzenia interaktywnych zasobów przez nauczycieli.

Librus – polska firma dostarczająca popularny dziennik elektroniczny zachęca szkoły do skorzystania za darmo z programu Synergia do komunikacji z uczniami i rodzicami.

GoToMeeting – platforma telekonferencji i narzędzi do organizacji spotkań online oferuje 3-miesięczny darmowy dostęp dla instytucji medycznych, edukacyjnych i pozarządowych.

Cisco Webex – narzędzie telekonferencyjne i do spotkań online. Firma udostępnia teraz darmowe rozszerzenie możliwości, które zwykle dostępne są płatnie m.in. zwiększenie limitu osób do 100 oraz brak ograniczeń czasu trwania spotkań.

Avaya – zestaw narzędzi do prowadzenia spotkań i współpracy online (wymiana plików, telekonferencje do 200 osób). Szkołom i instytucjom edukacyjnym będzie udostępniać swoje usługi bezpłatnie do końca sierpnia.

4.1. Narzędzia i aplikacje dla uczniów:

Duolingo – bezpłatny portal internetowy i aplikacja do nauki języków obcych opierające się na zasadach grywalizacji. Można korzystać z niego indywidualnie, ale posiada również opcję dla szkół

BBC Learning English – aplikacja zbierająca lekcje i materiały do czytania, słuchania i oglądania w celu nauki języka.

PhotoMath – aplikacja, która wykorzystując aparat w naszym smartfonie pomaga w rozwiązywaniu wybranych zadań z matematyki. Podaje przy tym krok po kroku wyniki oraz wyjaśnienia. 

Mathduel – darmowa aplikacja, dzięki której możemy potrenować liczenie pamięciowe i podstawy matematyki. Można grać samodzielnie, w parach i w małych grupach.

Elevate i Lumosity – aplikacje z grami i ćwiczeniami dla mózgu np. na koncentrację, szybkie liczenie, pamięć.

Brain it on – łamigłówki i zadania z fizyki, które pozwolą poćwiczyć podstawy wiedzy szkolnej w połączeniu z zabawą.

Science Journal – aplikacja Google wykorzystująca czujniki w naszym smartfonie do prowadzenia własnych badań. Poza dostępem do czujników możemy tworzyć w niej zapisy danych i komentarze do nich.

Zooniverse – serwis internetowy grupujący obywatelskie projekty naukowe należący do organizacji Citizen Science Alliance. Dzięki aplikacji każdy internauta może brać udział w badaniach naukowych.

Desmos Calculator – popularny kalkulator graficzny online, dostępny również jako aplikacje mobilne dla obu systemów: iOS i Android.

Więcej narzędzi do samodzielnego wyboru i przetestowania znajdziesz na stronieTeach Against Coronavirus: https://techagainstcoronavirus.com/.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.7. Poradniki OZE

Przedstawiamy w tym podrozdziale poradniki dla edukatorów, którzy chcieliby wykorzystać do swojej pracy akademickiej zdalne nauczanie w modelu otwartym. Opracowują je głównie uczelnie, dla których zdalne nauczanie jest ważne oraz biblioteki akademickie.

Oto przykładowe polskie poradniki OZE:

1. Portal Uwolnij Naukę, zakładka Edukacja – zestaw najważniejszych odnośników dla OZE opracowany przez Koalicję Otwartej Edukacji w roku 2020.

2. Otwarte Zasoby Edukacyjne – poradnik Biblioteki Politechniki Gdańskiej aktualizowany na bieżąco.

3. Kurs Centrum Cyfrowego wykonany w ramach projektu explOREer pt. Efektywne (wy)korzystanie Otwartych Zasobów Edukacyjnych z 2016 roku skierowany przede wszystkim do nauczycieli akademickich, którzy chcieliby wykorzystać otwarte zasoby w swojej prac naukowej. Dostęp: http://www.exploerercourse.org/pl/.

4. Poznaj Otwarte zasoby. Interaktywny przewodnik OZE, Warszawa KOED 2019 – https://koed.org.pl/interaktywny-przewodnik-oze/poznaj.html.

5. Karolina Grodecka, webinar z 2018 roku, OZE w pracy nauczycieli akademickich –

   .

6. Webinaria Karoliny Grodeckiej na YouTube z 2015 roku https://www.youtube.com/watch?v=m0Le1UQmFh0 lub https://www.youtube.com/watch?v=HI4IMtf-95c także https://www.youtube.com/watch?v=QA6B8m3-ll4.

7. Czym są licencje Creative Commons, film animowany Centrum Cyfrowego – https://www.youtube.com/watch?v=ouQowkWRlmA.

Oto przykładowe zagraniczne poradniki OER:

1. The Open Education Handbook – projekt społecznościowy zainicjowany przez the LinkedUp ze wsparciem organizacji Creative Commons oraz Mozilla, Londyn 2014: https://oerpolicy.eu/wp-content/uploads/sites/4/2017/07/Open-Education-Handbook.pdf lub wersja na wiki: https://en.wikibooks.org/wiki/Open_Education_Handbook .

2. WikiEducator https://wikieducator.org/Main_Page.

3. Rozdział o OER w poradniku The Open Science Training Handbook napisanym zespołowo w roku 2018, a dostępnym w portalu FOSTER: https://www.fosteropenscience.eu/content/open-science-training-handbook.

4. What are Open Educational Resources, how do I find them, and how do they support student success? MIALA, USA, Recording of presentation from Veronica Bielat for Open Education Week 2020. Presented on 3/3/2020 https://www.youtube.com/watch?v=7M1ZigqOAro

Ćwiczenie: Wymyśl kurs, który można zorganizować w Twojej firmie. Potem zajrzyj do narzędzi wymienionych powyżej i wyszukaj materiały edukacyjne, które mogłyby się przydać w zorganizowaniu tego kursu. Sprawdź status prawny materiałów - oceń czy możesz z nich skorzystać.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.8. Rekomendacja

Ten krótki moduł nie wyczerpuje całości zagadnienia, ale przedstawia najważniejsze aspekty związane z otwartą edukacją. Do tej pory jednym z koronnych argumentów za tworzeniem OZE na świecie było wsparcie dla krajów rozwijających się i wykluczonych, biednych ludzi, ale ostatnia pandemia pokazuje, jak ważne jest zdalne otwarte nauczanie w innym kontekście, kiedy paraliż ogarnia cały świat i musi się on przestawić na inny tryb nauczania. Kraje takie jak USA są doskonale przygotowane do zdalnego nauczania, bo inwestują w nie od wielu lat, ale Polska ze swoją mentalnością zamykania wszystkiego, nieufnością i chomikowaniem wszystkiego co się da, nie ma rozwiniętej infrastruktury nie tylko e-learningowej ale i OZE.

Dlatego zalecam, by jednak zacząć w kraju poważnie traktować budowanie platform e-learningowych i technologii otwartych, by nie trzeba było kryzysie uciekać się do rozwiązań tymczasowych i niestabilnych. Dobre stabilne finansowanie rządowe i sponsorów pomoże zbudować profesjonalną alternatywę na trudne czasy, a otwartość będzie promowała Polskę jako kraj pomocny i przyjazny innym.

Polskie kolejne rządy, do których Koalicja Otwartej Edukacji zwracała się wielokrotnie od 2010 roku za nic miały idęę otwartości i budowanie infrastruktury otwartej nauki. Gdyby nie determinacja poszczególnych działaczy i instytucji, nie mielibyśmy nic. Oddolne inicjatywy ratują nieco nasz wizerunek, ale nie jest to systemowe podejście, tylko „łatanie dziur”, a przecież nie o to chodzi.

Komisja Europejska od lat zachęca i daje pieniądze na otwartą naukę i technologie open source, warto po nie sięgnąć i zacząć budować coś w sposób skoordynowany w oparciu o instytucje naukowe PAN i uczelnie, fachowców z NGO-ów, którzy już mają doświadczenia w tym zakresie oraz brać przykład z Holandii czy Anglii, których modele są interesujące i do powtórzenia.

Strona domowa Open University, UK. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: http://www.open.ac.uk/.

OpenLearn – Holandia. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://www.open.edu/openlearn/.

4. Otwarte zasoby edukacyjne (OZE)

4.9.  Bibliografia

1. Karolina Grodecka, Otwarte Zasoby Edukacyjne w pracy nauczycieli akademickich, Webinar KOED, Kraków 2018. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=z4T3fA9I5b4.

2. Przewodnik po Otwartych Zasobach Edukacyjnych. Wersja 5 / [oprac. Karolina Grodecka, Kamil Śliwowski]. KOED Warszawa, Kraków 2018. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: http://koed.org.pl/wp-content/uploads/2014/05/OER_handbook_v5_online1.pdf.

3. Emanuel Kulczycki, Otwarte Zasoby Edukacyjne w edukacji akademickiej. Blog: Otwarta nauka. Warsztat badacza. Warsztaty i wydarzenia, Poznań UAM 2016. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: http://ekulczycki.pl/warsztat_badacza/otwarte-zasoby-edukacyjne-w-edukacji-akademickiej/.

4. Emanuel Kulczycki. Skąd brać legalne zdjęcia do prezentacji i tekstów?. Poznań UAM 2013. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w:  http://ekulczycki.pl/warsztat_badacza/skad-brac-legalne-zdjecia-do-prezentacji-i-tekstow/.

5. Webinarium Karoliny Grodeckiej, Otwarte Zasoby Edukacyjne w pracy nauczycieli akademickich, Kraków AGH 2018: [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://www.youtube.com/watch?v=z4T3fA9I5b4.

6. Aleksandra Czetwertyńska, Karolina Grodecka, Katarzyna Górkiewicz, Kamil Śliwowski, Katarzyna Werner, Otwarte Zasoby Edukacyjne. Szukaj, twórz, dziel się, Kurs zdalny. KOED Warszawa 2019. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://koed.org.pl/interaktywny-przewodnik-oze/.

7. Wikipedia: wolna encyklopedia. Otwarte zasoby edukacyjne. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Otwarte_zasoby_edukacyjne.

8. Karolina Grodecka: Efektywne wyszukiwanie Otwartych Zasobów Edukacyjnych, Webinar Centrum Cyfrowe, Kraków AGH 2018. [data dostępu marzec 2020]. Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=HI4IMtf-95c.

Ćwiczenie: Najlepszą bieżącą literaturę na temat OZE znajdziesz w najstarszej na świecie bazie danych edukacyjnych ERIC stworzonej w USA w latach 60. i udoskonalanej do dziś.  Wejdź do bazy i poszukaj literatury z tego roku, skorzystaj z filtrów w wyszukiwarce:

ERIC. Pierwsza na świecie platforma informacyjna, która istnieje do dziś i się rozwija w USA. [data dostępu marzec 2020]. Dostępna w: https://www.eric.ed.gov/.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.1. Otwartość a prawo

W rozdziale tym postaram się Państwu opisać, jak powinny i jak są opisywane pod względem prawnym otwarte zasoby udostępniane w Internecie. Jest to dość istotne zagadnienie o tyle, że często pobieramy z sieci różne materiały, wykorzystujemy je w swojej praktyce zawodowej, ale nie zawsze mamy pewność, że czynimy to w zgodzie z prawem.

Otwarte zasoby Internetu podlegają takim samym przepisom prawa autorskiego, jak każde inne. Ich wyjątkowość polega na tym, że autorzy czy właściciele praw autorskich zdecydowali dać do nich bardziej otwarty dostęp. Co to znaczy otwarty, na ile otwarty? Poziomów otwartości może być wiele. Peter Suber wyraźnie rozdziela pojęcia open i libre (otwarte i wolne).

Open — otwarty dostęp do wiedzy — to jest po prostu dostęp bezpłatny. I na tym koniec. Materiały w takim modelu są pod ochroną prawa autorskiego na zasadzie: „wszystkie prawa zastrzeżone”. Model ten nie daje czytelnikowi żadnych dodatkowych praw poza dozwolonym użytkiem, który to prawo i tak już posiada. Proszę o tym pamiętać!

Libre — to coś więcej — to dostęp wolny od opłat oraz wolny od niektórych ograniczeń wynikających z prawa autorskiego. Ten model publikowania podlega zasadzie: „niektóre prawa zastrzeżone” i zezwala czytelnikowi na wykorzystanie pracy w sposób, który przekracza pojęcie dozwolonego użytku. Szerzej o tym poczytaj na stronach P. Subera: http://www.earlham.edu/~peters/fos/newsletter/08-02-08.htm#gratis-libre.

Jeśli teraz znajdziemy w sieci jakieś interesujące nas materiały to naszym zadaniem jest sprawdzić, czy mają opisany status prawny, który nam dokładnie wyjaśnia, w jakim zakresie dany utwór możemy wykorzystać. Najczęściej są z tym problemy, bo autorzy nie mają żadnego obowiązku, by tak czynić 

(zamieszczać opisu) i panuje w tym względzie dowolność. Jednak w ostatnich latach obserwuje się większą troskę autorów o opisywanie statusu prawnego swoich utworów i widać, że autorzy także poszerzyli swoją wiedzę na temat licencjonowania takich treści.

Oczywiście są standardy, które mówią, jak należy opisywać zasoby cyfrowe, ale jeśli są przestrzegane, to raczej przez instytucje, mniej przez osoby prywatne. Osoby prywatne, autorzy często nie zdają sobie sprawy z tego jak ważne jest podanie pełnego opisu bibliograficznego i prawnego pod utworem.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.2. Standardy prawne opisu zasobów elektronicznych

Zasoby elektroniczne czy cyfrowe powstają mniej więcej od lat 80. roku i jest ich na świecie bardzo wiele, każde inne w formie, doborze kolekcji oraz kierowane do odmiennych odbiorców. Nie wszystkie są wartościowe, ponieważ nie każdy, kto je tworzy zna standardy, którym powinny podlegać. Profesjonalne archiwum zasobów naukowych czy edukacyjnych powinno zapewniać interoperacyjność, stabilność, możliwość powtórnego użycia i weryfikacji zasobów, zabezpieczenia obiektów oraz zgodność z prawem w szczególności z prawem autorskim czy przepisami o ochronie baz danych lub danych osobowych. Naukowe archiwa cyfrowe nie powinny być tymczasowymi, przypadkowymi projektami poszczególnych instytucji, działającymi na niesprawdzonym oprogramowaniu, ale muszą stać się niezbędnym elementem struktury instytucji oraz nową usługą podnoszącą jakość jej działania.

Dokument amerykańskiej organizacji NISO National Information Standards Organization pt.: A Framework of Guidance for Building Good Digital Collections opisuje dobre praktyki, zasady i standardy, jakie powinny spełniać wszelkie kolekcje cyfrowe. Jedną z ważniejszych zasad jest przestrzeganie prawa.

Oto co mówi dokument na ten temat:

Zasada 2: Zasoby powinny być opisane w sposób pozwalający użytkownikowi poznać ich cechy charakterystyczne, w tym ich zakres, format, ograniczenia dostępu, status własności oraz inne informacje istotne dla określenia autentyczności, integralności i interpretacji zasobów (s. 7-8).

Opis kolekcji powinien pozwalać użytkownikowi zrozumieć, z jakimi zasobami i obiektami ma do czynienia (zakres i zasięg), jakim ograniczeniom związanym z wykorzystaniem podlega kolekcja, do kogo należy, jaki jest jej historyczny kontekst czy pochodzenie, w jakim celu i dla kogo została stworzona itp. Należy zadbać o podanie wszelkich kontaktów, by czytelnik mógł dopytać o status kolekcji i prawa własności. Powinno się wyjaśnić użytkownikom, jaki software jest potrzebny, by dobrze wykorzystać zasoby.

Zasada 5: Dobra kolekcja cyfrowa respektuje wszystkie prawa autorskie.

Zasady respektowania prawa autorskiego powinny być opisane i udostępnione online na stronach archiwum na poziomie całej kolekcji lub na poziomie obiektu. Należy podać informację o tym, jakie prawa do utworu ma autor, jakie prawa do digitalizacji ma właściciel archiwum oraz jakie prawo użycia ma użytkownik, co mu wolno. (Zob. Zasady udostępniania, gromadzenia i zabezpieczania kolekcji w KPBC http://kpbc.umk.pl/dlibra/text?id=polityka.) Jeśli właściciele archiwum cyfrowego podpisują licencje własne, powinni je przechowywać i przestrzegać reguł w nich zawartych, wzory umów powinny być także dostępne online. Sprawy praw autorskich zawsze generują ryzyko w zarządzaniu kolekcją i zaleca się, by przy niepewnym pochodzeniu dzieła, braku informacji o właścicielach praw autorskich dawać pełną informację o dziele, jaką się posiada i opracować strategię ryzyka polegającą na tym, że ustala się zasady udostępniania dzieła jedynie do celów edukacyjnych, dla potrzeb własnych, na ograniczonych zasadach lub zabezpiecza przed komercyjnym użyciem. Należy dokładnie opisać taką strategię i ją udostępnić, by móc potem użyć jej jako argumentu przy ewentualnym roszczeniu. Należy pamiętać o gotowych licencjach Creative Commons (CC), które bardzo ułatwiają życie zarządzającym zasobami współczesnymi.

Oto przykład, jak może być opisany obiekt cyfrowy. Informacja bibliograficzna (metadane) pochodzi z Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej:

1. Tytuł: Free Access to Information and Knowledge or Educational Exclusion? World’s Trends versus Poland
2. Autor: Bednarek-Michalska, Bożena
3. Słowa kluczowe: komunikacja naukowa; open access
4. Wydawca: BG UMK
5. Miejsce wydania: Toruń
6. Data wydania: 2007
7. Typ zasobu: preprint
8. Język: eng
9. Prawa: Nie wszystkie prawa zastrzeżone
10. Właściciel praw: Bednarek-Michalska, Bożena
11. Licencja: Creative Commons ; by-sa 3.0 pl
12. Prawa dostępu: Dla wszystkich zgodnie z powyższą licencją
13. Identyfikator zasobu: oai:kpbc.umk.pl:25662
14. Digitalizacja: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
15. Lokalizacja oryginału: W zasobach prywatnych

Pola nr 9-12 podają status prawny tego obiektu. Co to znaczy? To znaczy tylko tyle, czy aż tyle, że mamy tu opisane do kogo należy utwór i jak możemy z niego skorzystać. W tym przypadku mamy do czynienia z uwolnieniem utworu na licencji CC BY-SA (Uznanie autorstwa – Na tych samych zasadach 3.0), licencja ta mówi, że możemy skorzystać z utworu pod dwoma warunkami (spełnionymi łącznie):

1. należy oznaczyć autorstwo utworu i zrobić dokładny przypis z czego się skorzystało (podać źródło);
2. jeśli stworzymy z niego utwór pochodny (in. zależny, np. tłumaczenie), to musi on też być udostępniony na warunkach licencji otwartej.

Zob. dokładny opis warunków licencji 3.0 tu: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl. Dzięki takiej informacji prawnej zabezpieczony jest nie tylko autor lub inny właściciel praw, ale i użytkownik, ponieważ dokładnie wie, co mu wolno.

Jeszcze raz powtórzę Państwu, jak ważne jest w dzisiejszych czasach tworzenie dobrych jakościowo opisów dla różnego typu zasobów w Internecie. Jeśli będziecie samodzielnie udostępniali swoje utwory w sieci, opiszcie zawsze na jakich zasadach prawnych udostępniacie je innym, jeśli tego nie zrobicie, to nie dziwcie się Internautom, że źle wykorzystają Wasze utwory. Jeśli zaś korzystacie z zasobów cudzych, poszukajcie informacji o ich statusie prawnym i zastosujcie się do warunków na jakich udostępniono Wam dzieło. Przy czym zawsze pamiętajcie o dozwolonym użytku osobistym i edukacyjnym.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.3. Jaki może być status prawny utworu elektronicznego?

Przepisy dotyczące prawa autorskiego reguluje w Polsce Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych

(t.j. Dz. U. 2019 poz. 1231 ze zmianami, „Ustawa”). Warto tę ustawę choć raz przeczytać i przyswoić sobie podstawowe informacje ważne z naszego punktu widzenia. Na początek trzeba wiedzieć, że materiały dostępne w Internecie mogą mieć jeden z dwóch statusów prawnych:

1. albo nie podlegają ochronie praw autorskich (Not Copyrighted).

2. albo podlegają ochronie prawa autorskiego (Copyrighted).

5.3.1. Kiedy utwory nie podlegają ochronie?

Materiały są wolne od ograniczeń prawa autorskiego wówczas, kiedy upłynie termin ochronny lub nigdy nie były chronione. Takie wyjęte spod ochrony utwory wchodzą do domeny publicznej, stając się naszym dobrem wspólnym. Domena publiczna jest to pojęcie prawne, choć w polskim prawie autorskim nie pojawia się w takiej formie, ale jest rozumiana jako narzędzie gwarantowania otwartego dostępu do nauki, edukacji i kultury. Daje wszystkim obywatelom nieograniczone prawo do dzieł, których wykorzystanie nie podlega restrykcjom i ograniczeniom prawnym, ponieważ:

a) prawa majątkowe do twórczości wygasły;

b) twórczość ta nigdy nie była chroniona (ze względu na wyłączenia);

c) twórczość ta nie jest przedmiotem prawa autorskiego.

Domena publiczna definiowana jest jako abstrakcyjna przestrzeń, w której znajdują się utwory niezawłaszczone przez kogoś na podstawie prawa własności intelektualnej. Określenie to ma wskazywać, że utwory są “własnością publiczną” dostępną dla każdego z nas, do wykorzystania w dowolnym celu.

Utwór, który nie jest chroniony w Internecie może zostać opisany w następujący sposób:

Prawa: Domena publiczna (public domain)

Prawa dostępu: Dla wszystkich bez ograniczeń.

Do domeny publicznej w Polsce należą zawsze materiały, które zgodnie z polskim prawem są wyłączone spod ochrony. Zgodnie z art. 4 ustawy są to: akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe. W domenie publicznej znajdują się też wytwory, które nie są objęte ochroną. Stosownie do art. 1 ust. 2¹ ustawy ochroną nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

Do domeny publicznej należą też utwory, których czas ochrony minął. Zgodnie z Ustawą (art. 36) autorskie prawa majątkowe wygasają jeśli:

• minęło 70 lat od śmierci, odpowiednio, autora lub ostatniego ze współtwórców,

• upłynęło 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu anonimowego,

• w odniesieniu do utworu audiowizualnego — od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, operatora obrazu, autora dialogów, kompozytora muzyki.

• w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli poszczególne części (utwór słowny i utwór muzyczny) zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego - od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego.

Co ważne, czas ochrony liczy się w latach pełnych. Z tego powodu co roku 1 stycznia świętujemy Dzień Domeny Publicznej. W tej dacie bowiem kolejne ustaje ochrona kolejnych utworów i zasilają one domenę publiczną.

Wyjaśnienie to nie wyczerpuje wszystkich przypadków, które prawo autorskie opisuje (patrz Rozdział 4 Czas trwania autorskich praw majątkowych, Ustawy o prawie autorskim). Trzeba je analizować zawsze osobno w odniesieniu do każdego utworu.

W domenie publicznej mogą także znajdować się utwory, które autorzy przekazali do niej zrzekając się wszystkich swoich praw. Polskie prawo autorskie nie zezwala na taki manewr, ale niektórzy autorzy osiągają podobny rezultat wykorzystując najmniej restrykcyjne (ale dopuszczalne w polskim prawie) wolne licencje.

Oznaczenia odnoszące się do utworów z domeny publicznej.

Ćwiczenie: Posłuchaj podcastu TOK FM Po co artystom domena publiczna? Data emisji: 2019-01-26 14:20. Audycja: Człowiek 2.0. Prowadzący: Jan Stradowski. W studio: Krzysztof Goliński, Misia Furtak. Czas trwania: 27:44 min.

5.3.2. Kiedy utwory podlegają ochronie?

Materiały podlegają ochronie prawnoautorskiej od momentu ich wytworzenia (a właściwie stworzenia przynajmniej takich elementów, które mogą podlegać ochronie) aż do upłynięcia czasu ochrony wynikającego z Ustawy (art. 36). Co do zasady utwory takie można dygitalizować, archiwizować i upubliczniać w Internecie tylko za zgodą właścicieli praw autorskich lub ich spadkobierców. Zgoda taka zwykle jest udzielana w postaci licencji (umowy), często zawieranej w formie pisemnej. Prawo autorskie dopuszcza wyjątki od tej reguły (dozwolony użytek), zwykle na korzyść instytucji publicznych, w tym pamięci narodowej (np. bibliotek muzeów, archiwów). Oto przykłady opisania statusu dzieła otwartego w Internecie, ale jednak chronionego:

Prawa : Wszystkie prawa zastrzeżone (copyright)

Właściciel praw : Górski, Wacław

Licencja : Licencja UMK

Prawa dostępu : Dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku.

Czasem mamy tylko informację: Wszystkie prawa zastrzeżone (copyright), bez dodatkowych danych o autorze czy właścicielu. W takim przypadku możemy z takiego utworu wykorzystać tylko w zakresie dozwolonego użytku, osobistego czy publicznego. Jeżeli chcemy wykorzystać utwór inaczej, to należy poszukać właściciela praw autorskich majątkowych i uzyskać od niego zgodę na korzystanie.

Ćwiczenie 1: Proszę zatem zajrzeć do Biuletynu EBIB nr 125/2011, gdzie znajduje się wyciąg najważniejszych przepisów w zakresie dozwolonego użytku lub ostatecznie przejrzeć hasło w Wikipedii http://pl.wikipedia.org/wiki/Dozwolony_użytek.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.4. Prawo autorskie i naukowcy

Co pracownik naukowy powinien wiedzieć o prawie autorskim? Przede wszystkim powinien je znać w takim zakresie, w jakim dotyczy ono twórczości naukowej. Pracownicy nauki nie dbają o swoje prawa własności i często przekazują je w całości na rzecz wydawcy, co nie jest wskazane. Lepiej jest zarządzać nimi tak, by zawsze pozostały przy nas (np. udzielając licencji niewyłącznych).

Jeśli jesteś pracownikiem naukowym, warto, abyś przyjrzał się szczególnie tej części ustawy, która mówi o prawach Twojego pracodawcy (instytucji oświatowej) do dzieł wytworzonych przez Ciebie w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy (art. 14).

Dodatkowo, musisz wiedzieć, że uczelnie wyższe mają (mają obowiązek posiadać takie regulacje) swoje uregulowania wewnętrzne w tym zakresie i należy je także poznać. Przykładowo, w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika stosuje się Regulamin ochrony, nabywania i korzystania z Dóbr Intelektualnych i Projektów Racjonalizatorskich na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (Obwieszczenie Nr 1 Rektora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu z dnia 13 marca 2017 r. w sprawie tekstu jednolitego Regulaminu ochrony, nabywania i korzystania z Dóbr Intelektualnych i Projektów Racjonalizatorskich na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika), który reguluje prawa UMK m.in. do dzieł pracowników. Uprawnienia UMK wskazane zostały w § 8 ww. regulaminu pt. Postanowienia dotyczące praw autorskich, w tym w ust. 5.

5. UMK przysługuje:

1. Pierwszeństwo opublikowania utworu stworzonego przez pracownika w ramach obowiązków pracowniczych (zwielokrotniania egzemplarzy utworu określoną techniką, w tym drukarską);
2. pierwszeństwo rozpowszechnienia utworu, o którym mowa w pkt 1 w utworach zbiorowych oraz w publikacjach elektronicznych. W stosunku do utworów dydaktycznych sporządzonych w celu ich umieszczenia na platformach internetowych (w szczególności na platformie Moodle), do których nie przeniesiono na UMK autorskich praw majątkowych (zgodnie z § 8 ust. 4 regulaminu), UMK przysługuje prawo pierwszeństwa ich opublikowania, w zakresie określonym w umowie z twórcą. Prawo pierwszeństwa wygasa, jeśli w ciągu 6 miesięcy od zgłoszenia utworu w trybie określonym w § 6 regulaminu, nie doszło do zawarcia umowy z twórcą, albo gdy utwór nie został opublikowany w terminie 2 lat od jego przyjęcia. Umowa określa wynagrodzenie należne z tego tytułu twórcy.
3. prawo pierwszeństwa wprowadzenia egzemplarzy utworu w drodze sprzedaży, a także prawo decydowania o najmie i użyczaniu egzemplarzy utworu; 
4. jeśli chodzi o programy komputerowe stworzone przez pracownika w ramach obowiązków pracowniczych – prawo do korzystania z nich na polach eksploatacji określonych w art. 74 ust. 4 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. – Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, ze zm.). 

Uczelnie polskie — w przeciwieństwie do anglosaskich — nie szkolą w wystarczający sposób swoich pracowników w zakresie prawa własności intelektualnej. Nie zamieszczają właściwej informacji na swoich stronach internetowych. Pracownicy naukowi sami często nie czytają umów, które podpisują, co skutkuje potem ogólnym paraliżem. Potrzebne są jest edukacja i informowanie pracowników naukowych, że powinni uważniej przeglądać umowy, jakie zawierają, nie zrzekać się ani nie przenosić zbyt pochopnie swoich praw na rzecz osób trzecich, w tym wydawcy zewnętrznego, tylko uważnie zapoznać się z wzorem umowy i negocjować jej warunki.

Strona BGUMK. Poradnik dla pracowników ma zakładkę odnoszącą się do praw autorskich (Copyright). [data dostępu 04.04.2010]. Dostępny w: https://www.bu.umk.pl/pracownicy-umk.

Istnieje dość powszechne przeświadczenie, że nie ma innej możliwości przy zawieraniu umów z wydawcą niż przeniesienie pełni praw majątkowych. Mało kto wie, że wielu współczesnych wydawców musi negocjować warunki umowy, ponieważ w wielu krajach zmieniły się regulacje szczególnie przy dotowaniu badań. Instytucje dotujące chcą, żeby utwory były powszechnie dostępne, nawet te publikowane u znanych wydawców. W Polsce w wielu regulaminach grantowych mamy także wymóg upowszechniania rezultatów badań w Internecie i z takim regulaminem należy iść do prawnika lub wydawcy. Jeśli nie można zmienić umowy, to można dodać do niej aneks, w którym stawia się warunki swoje czy grantodawcy.

Jeśli autor wyraźnie tego sobie życzy, wydawca np. często pozwala na deponowanie prac (publikowanych u niego) w repozytoriach instytucjonalnych lub na prywatnych stronach WWW. Istnieje baza danych (stworzona w ramach badawczego projektu University of Nottingham finansowanego przez JISC) zwana Sherpa/Romeo http://www.sherpa.ac.uk/romeo/, dzięki której w każdej chwili można sprawdzić, jaką politykę prowadzi konkretny wydawca światowy w odniesieniu do jakiego czasopisma czy bazy.

Poniżej zaprezentowano informację o polityce wydawniczej jednego z wybranych czasopism:

Journal: Active Learning in Higher Education (ISSN: 1469-7874, ESSN: 1741-2625) RoMEO: This is a RoMEO green journal Paid OA: A paid open access option is available for this journal.

Author's Pre-print:   author can archive pre-print (ie pre-refereeing) Author's Post-print:   author can archive post-print (ie final draft post-refereeing) Publisher's Version/PDF:   author cannot archive publisher's version/PDF General Conditions: Authors retain copyright Pre-print on any website Author's post-print on author's personal website, departmental website, institutional website, institutional repository or other repositories, including PubMed Central Publisher copyright and source must be acknowledged Publisher's version/PDF cannot be used Post-print version with changes from referees comments can be used "as published" final version with layout and copy-editing changes cannot be archived but can be used on secure institutional intranet Must link to publisher version with DOI Mandated OA: Compliance data is available for 28 funders Paid Open Access: SAGE Choice Notes: Publisher last contacted on 21/08/2019 SAGE may give permission to deposit the Publisher's version/PDF on an unrestricted website of repository, upon request Copyright: SAGE and Open Access - SAGEs Author Archiving and Re-Use Guidelines - Posting to an Institutional Repository Updated: 21-Aug-2019 - Suggest an update for this record Link to this page: http://sherpa.ac.uk/romeo/issn/1469-7874/

Published by: SAGE Publications (UK and US) - Green Policies in RoMEO

Z powyższego zapisu wynika, że SAGE pozwala autorom na parę rzeczy, między innymi na zamieszczanie pracy w repozytorium instytucjonalnym uczelni, ale tylko pre- i post-print, natomiast nie ostateczną wersję, którą wydawca opublikował w formacie pdf i udostępnia w komercyjnej bazie danych. Określenie Authors retain copyright oznacza, że autor  zachowuje swoje prawa autorskie majątkowe, nie musi ich oddawać. Nieznajomość prawa i niewiedza na temat polityki wydawców wzbudza niepokój, któremu można zaradzić przy odrobinie dobrej woli i chęci do zarządzania własnymi prawami autorskimi.

* * *

Warto zapoznać się z opracowaniem prawnika z UW dr Krzysztofa Siewicza, który przybliża naukowcom przepisy tak, by mogli świadomie podejmować decyzje, co do upowszechniania swoich prac naukowych czy dydaktycznych w Internecie.

Siewicz, Krzysztof, Otwarty dostęp do publikacji naukowych - kwestie prawne. [data dostępu 04.04.2010]. Dostępny w: http://pon.edu.pl/index.php/nasze-publikacje?pubid=12.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.5. Wolne licencje Creative Commons

Z powodu ograniczeń i restrykcji prawnych powstał — jak wspomniałam wcześniej — ruch wolnej nauki, edukacji kultury, którego silnym przedstawicielem jest organizacja prawna Creative Commons, jedna z wielu skupiająca ludzi dobrej woli zmierzającego do reformy zbioru praw regulujących obecnie sferę twórczości:

Creative Commons jest międzynarodowym projektem oferującym darmowe rozwiązania prawne (modele licencji) i inne narzędzia służące zarządzaniu przez twórców prawami autorskimi do swoich utworów. Creative Commons wspiera wolną kulturę: produkcję i wymianę utworów traktowanych jako dobro wspólne. Organizacja Creative Commons powstała w 2001 r. jako amerykańska organizacja pozarządowa, powołana do życia z inicjatywy naukowców (głównie prawników) i intelektualistów zaangażowanych w pracę na rzecz ochrony i promocji wspólnych dóbr kultury. Dzisiaj oddziały Creative Commons są prowadzone przez instytucje partnerskie w około osiemdziesięciu krajach, w tym w Polsce. 

Creative Commons Polska jest jednym z najstarszych oddziałów organizacji – założyliśmy go w 2005 roku. Obecnie partnerem instytucjonalnym CC Polska jest Centrum Cyfrowe Projekt: Polska. Działamy nie dla zysku, wszystkie oferowane przez nas licencje i narzędzia są dostępne za darmo. Jednym z zadań Creative Commons jest też edukacja prawnicza – zwiększenie świadomości wpływu systemu własności intelektualnej na kulturę i społeczeństwo, ale także zwiększenie zrozumienia i poszanowania dla prawa i cudzej twórczości. (informacja ze stron CC).

Projekt ten nie stanowi zaprzeczenia praw autorskich - jak pisze Lawrence Lessig (twórca idei CC) w swojej sztandarowej monografii Wolna Kultura - a wręcz je uzupełnia. Jego celem nie jest walka z prawami twórców, lecz ułatwienie autorom i twórcom egzekwowania swoich praw w sposób tańszy i bardziej elastyczny. Jest to różnica, która zdaniem wielu będzie prowadziła do łatwiejszego rozprzestrzeniania się twórczości. Drugim ważnym celem Creative Commons jest budowa domeny publicznej — przestrzeni otwartej dla każdego bez ograniczeń — która jest niezwykle istotna dla rozwoju twórczości i innowacji.

Larry Lessig w Wikipedii. [data dostępu 04.04.2020]. Dostępne w: : https://pl.wikipedia.org/wiki/Lawrence_Lessig.

Licencje te w sensie praktycznym są modelami, gotowymi wzorami do zastosowania, ich zaletą jest to, że są przystosowane do wielu narodowych przepisów prawa i są znane oraz opisane w tych językach, co nadaje im międzynarodowego charakteru. Jeśli chce się którąś z nich wykorzystać, to należy wejść na stronę www, gdzie jest wzór podany i przeczytać jego zapisy. Jeśli się z nimi zgadzamy, to wybieramy warunki na jakich chcemy utwór upublicznić i oznaczamy go nimi. Może to być oznaczenie słowne lub graficzne. W dalszej części kursu  podaję przykłady.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.6 Inne wolne licencje

Licencje organizacji Creative Commons nie są jedynymi wolnymi licencjami proponowanymi do wykorzystania przez twórców. Takich propozycji jest znacznie więcej. Najstarsze z nich związane są z oprogramowaniem, np. licencjami GNU stworzonymi przez Richarda Stallmana. O licencji Publicznej GNU mogą Państwo przeczytać tutaj: http://gnu.org.pl/text/licencja-gnu.html.

Richard Stallman, twórca wolnego oprogramowania i wolnych licencji GNU. Zdjęcie z Wikipedii. [data dostępu 06.04.2020]. Dostępne w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Richard_Stallman#/media/Plik:Richard_Stallman_at_Marlboro_College.jpg.

Innym przykładem wolnej licencji jest model zastosowany do dzieł sztuki. Licencja Wolnej Sztuki http://artlibre.org/ została stworzona we Francji i jest oparta o francuskie prawo autorskie. Istnieje jej polskie tłumaczenie, ale nie jest to licencja dostosowana do polskiego prawa autorskiego, więc z jej stosowaniem należy uważać.

Ćwiczenie 3: Proszę dokładnie przeczytać hasło z Wikipedii: Copyleft i zapoznać się z jego szczegółami. Hasło dostępne jest pod adresem: http://pl.wikipedia.org/wiki/Copyleft.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.7. Warunki licencji CC

Źródło powyższej informacji pochodzi z oficjalnej strony CC Polska: http://creativecommons.pl/poznaj-licencje-creative-commons/.

Niektóre uczelnie np. MIT czy AGH stosują oficjalnie wolne licencje, na przykład przy:

a) udostępnianiu kursów e-learningowych na platformie OpenCourseWare http://ocw.mit.edu/terms;

b) udostępnianiu kursów e-learningowych na platformie Open AGH http://open.agh.edu.pl/.

Mamy także polskie czasopisma naukowe, które są publikowane w formule otwartej na wolnych licencjach:

• Acta Societatis Botanicorum Poloniae
• ISSN: 00016977
• Subject: Botany Publisher: Polish Botanical Society
• Language: English Keywords: botany, plant biology
• Start year: 2003
• Publication fee: Yes
• Aded to DOAJ: 2011-08-08 11:56:58
• License: CC BY
  

• Advances in Materials Science
• ISSN: 17302439
• Subject: General and Civil Engineering --- Materials
• Publisher: Versita
• Language: English, Polish
• Keywords: biomaterials, ceramics, glass, composite materials, natural materials
• Start year: 2008
• Publication fee: Yes
• Added to DOAJ: 2010-12-22 10:47:45

Więcej czasopism tego typu możesz przejrzeć w DOAJ http://www.doaj.org/.

Licencje CC są bardzo wygodnym narzędziem — wielojęzycznym i uniwersalnym — do zastosowania w Internecie, dlatego są najbardziej popularne. 

Jeżeli chcesz lepiej zrozumieć ideę CC obejrzyj film opracowany przez Centrum Cyfrowe z Warszawy na YouTube po polsku: Czym są licencje Creative Commons?  [data dostępu 04.04.2020]: 

lub po angielsku: What is Creative Commons? Wanna Work Together RG Remix: Dostępny w:

Ćwiczenie 2: Wzorce polskich wersji licencji stworzone przez tę organizację są dostępne na polskich stronach CC Polska: http://creativecommons.pl/. Proszę się z nimi zapoznać i wybrać licencję, na której wypuściłbyś/wypuściłabyś swoje dzieła do Internetu.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.8. Oznaczenia statusu prawnego 

W tym rozdziale postaram się pokazać Państwu kilka przykładów z sieci, jak zostały oznaczone obiekty czy całe kolekcje od strony prawnej. Zadaniem tej części jest uczulić Państwa na świadome korzystanie z zasobów i zachęcenie do poznawania prawa.

Przykład 1. Strony internetowe najwyższych polskich urzędów państwowych zwykle mają oznaczenia prawne w stopce strony domowej. Oto przykładowe klauzule z roku 2020 zacytowane bezpośrednio ze stron rządowych:

• Copyright © 1995-2020 Główny Urząd Statystyczny
• Copyright © Narodowy Fundusz Zdrowia 2020

Wcześniej Państwa informowałam, że polskie prawo autorskie stanowi, że nie podlegają ochronie akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe. Wydawałoby się, że wszystko co jest na stronach www urzędów publicznych należy do domeny publicznej, szczególnie to, co podaje BIP, ale i czasem BIP ma znak copyright w stopce. Co to oznacza dla przeciętnego użytkownika sieci? Barierę dostępu do informacji publicznej? Tak – oznaczenie copyright informuje, że wszystkie prawa są zastrzeżone i jeśli chcesz skorzystać z takiego materiału, to możesz, ale tylko w zakresie dozwolonego użytku. W innych przypadkach musisz pytać ministerstwo (lub innego uprawnionego) o zgodę.

Oficjalna strona Prezydenta Rzeczpospolitej ma całą stronę poświęconą prawu autorskiemu w szczególności do zdjęć: https://www.prezydent.pl/prawa-autorskie/. Nie jest to przyjazny zapis. Na szczęście od niedawna strony rządowe z domeny GOV dostały bardzo przyjazne oznaczenie: Wszystkie treści publikowane w serwisie są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 3.0 Polska, o ile nie jest to stwierdzone inaczej.

W Polsce i Europie toczyły się poważne dyskusje na temat, jak powinna być udostępniana informacja publiczna (w pewnym zakresie toczą się nadal). W 2016 r. w Polsce uchwalono Ustawę z 25 lutego 2016 r. o ponownym wykorzystywaniu informacji sektora publicznego (Dz. U. 2019 poz. 1446 ze zm.). Ustawa ta określa zasady i tryb udostępniania i przekazywania informacji sektora publicznego w celu ponownego wykorzystywania, podmioty, które udostępniają lub przekazują te informacje, warunki ponownego wykorzystywania oraz zasady ustalania opłat za ponowne wykorzystywanie. Informacja publiczna to każdą treść lub jej część, niezależnie od sposobu utrwalenia, w szczególności w postaci papierowej, elektronicznej, dźwiękowej, wizualnej lub audiowizualnej, będącą w posiadaniu podmiotów publicznych.

Przykład 2: Europeana jest agregatorem (magazynem zbierającym) różnego typu obiekty cyfrowe z całej Europy. Są one tam dostarczane przez różne instytucje dygitalizujące zasoby kultury. Jeśli chodzi o prawa używania portalu, to są one opisane w stopce w odnośniku Terms of Use http://www.europeana.eu/portal/termsofservice.html. Wyjaśnia się tam bardzo dokładnie zasady wykorzystania zasobów portalu. To, co stworzył zespół Europeany, jest wolne od barier, ale uprzedza się użytkowników, że obiekty zewnętrzne dostarczane do niej mają różny status i trzeba go zawsze sprawdzić. Odpowiedzialność prawna za upublicznienie utworu w Europeanie leży po stronie instytucji dygitalizującej i dostarczającej obiekt.

W Europeanie możemy mieć zatem do czynienia z obiektem cyfrowym zarówno z domeny publicznej, na licencjach CC, ale także obwarowanych prawem autorskim. Trzeba dokładnie się im przyglądać.  Oto przykład z klasy COPYRIGHT:

Przykład 3: Otwarte repozytorium naukowe arXiv http://arxiv.org/, posadowione w Cornell University, nie ma oznaczeń prawnoautorskich w stopce na stronie głównej. Zawiera tysiące prac naukowych, głównie artykułów z nauk ścisłych udostępnionych za darmo przez naukowców z całego świata. Jeśli w opisie bibliograficznym artykułów nie ma informacji o ich statusie prawnym, to w takim przypadku traktujemy utwór tak, jak nakazuje prawo, czyli stosuje się tu klauzulę ochronną: wszystkie prawa zastrzeżone. Można wykorzystywać obiekty tylko w zakresie dozwolonego użytku czy to osobistego, czy publicznego. Czasem w opisie bibliograficznym można znaleźć następujący zapis przygotowany przez administrację archiwum dla deponujących autorów:

The URI http://arxiv.org/licenses/nonexclusive-distrib/1.0/ is used to record the fact that the submitter granted the following license to arXiv.org on submission of an article:

• I grant arXiv.org a perpetual, non-exclusive license to distribute this article.
• I certify that I have the right to grant this license.
• I understand that submissions cannot be completely removed once accepted.
• I understand that arXiv.org reserves the right to reclassify or reject any submission.

Przykład 4: Muzyczny portal Jamendo http://www.jamendo.com/pl/ został stworzony w Luxemburgu dla muzyków, którzy chcą promować swoją muzykę w sieci w sposób swobodny. Udostępnia i gromadzi materiały na licencjach Creative Commons, ale bardzo dokładnie wyjaśnia warunki użytkowania serwisu, ponieważ muzycy mogą także udostępniać tu swoje utwory w sposób komercyjny. Artyści z jednej strony promują swoją muzykę dając coś za darmo, ale z drugiej chronią swoje prawa autorskie. Jak? Wybierając licencję CC z gamy propozycji, sami określają zakres ochrony swojej muzyki, wybór należy do nich. Warunki korzystania z serwisu — jako całości — są dokładnie opisane na oddzielnej stronie STANDARD TERMS OF USE JAMENDO : https://www.jamendo.com/legal/terms-of-use?language=pl. Zatem trzeba być bardzo ostrożnym w korzystaniu z tego typu usług i dokładnie przyglądać się opisom poszczególnych utworów.

5. Status prawny otwartych zasobów cyfrowych

5.9. Wyszukiwanie zasobów wg licencji

Niektóre narzędzia takie jak Google w „wyszukiwaniu zaawansowanym” dają opcję wyszukiwania materiałów, które mają wyraźnie zaznaczony status prawny a robot może go rozpoznać. Opcja ta otwiera się w oknie i nazywa się prawa do użytkowania. Masz tam 5 możliwości do wyboru, dzięki którym określasz dokładnie, jaki zakres użytkowania cię interesuje.

Jeśli chcesz do swojej pracy naukowej czy dydaktycznej lub artystycznej wykorzystać zdjęcie lub inne treści na wolnych licencjach bez opłat i kłopotów prawnych, to wybierasz serwis Google, wyszukujesz treści, potem jak pojawi się lista rezultatów, masz w nagłówku zakładkę NARZĘDZIA, wybierz ją i pojawi ci się opcja: prawa użytkowania. Google wyszuka ci takie materiały, jakie mu wskażesz wybierając warunki użytkowania. Jest to bardzo pożyteczne narzędzie.

Ćwiczenie 4: Jeśli chcesz wiedzieć więcej, obejrzyj film z YouTube na temat metod wyszukiwania obrazków na wolnych licencjach: Simple Creative Commons image search

Serwis Flickr także wprowadził możliwości przeglądania zasobów fotograficznych pod kątem konkretnej licencji. Jeśli zatem mamy ochotę wybrać sobie zdjęcie do powtórnego wykorzystania, to wchodzimy na stronę: http://www.flickr.com/creativecommons/ do kolekcji oznaczonej konkretnymi warunkami i przeglądamy zdjęcia. Inną możliwość daje funkcja wyszukiwania zaawansowanego, gdzie http://www.flickr.com/search/advanced/, gdzie także można wybrać opcję związaną z licencjami.

Ćwiczenie 5: Jeśli chcesz wiedzieć więcej o metodach wyszukiwania fotografii w serwisie FLICKR obejrzyj film na You Tube: Finding Creative Commons Images on Flickr:

Więcej o wyszukiwaniu w rozdziale 6.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.1. Wprowadzenie

Wyszukiwanie otwartych zasobów elektronicznych wydaje się każdemu łatwe, bo nie ma nic prostszego, jak "wygooglować" co się chce. Sama tak dziś robię, bo wyszukiwarka Google pierwszy raz upubliczniona w 2003 roku przez Larry'ego Page'a i Serge'a Brin'a jest narzędziem bardzo inteligentnym, opartym o najnowsze rozwiązania sztucznej inteligencji. 

Niemniej jednak warto czasem wyjść poza Google i użyć innych narzędzi, które są dedykowane dla szczególnych zasobów sieci. Takimi wyszukiwarkami są narzędzia, które zawężają informację do jakiegoś konkretnego fragmentu sieci, np. zasobów otwartych (open research, open data, open education, open software) czy zasobów naukowych (artykułów, monografii, danych badawczych, materiałów konferencyjnych i innych). Naszym celem będzie pokazanie takich ścieżek. Czasem ścieżki te łączą się, czasem krzyżują czasem idą oddzielnymi torami, jak to w Internecie. Nasze potrzeby są różnorodne, więc dostawcy treści je różnicują w zależności od grupy docelowej. Jeśli chodzi o wolne zasoby sieci, to trzeba pamiętać, że tworzą je głównie organizacje non-profit i aktywiści otwartości, stąd bywa, że ich narzędzia nie zawsze są doskonałe. Stałe, wieloletnie dotowanie takich narzędzi nie jest popularne nawet w Komisji Europejskiej.

Gerd Altmann, Freiburg/Deutschland. [data dostepu 09.04.2020]. Dostępne w: https://pixabay.com/pl/illustrations/%C5%82a%C5%84cuch-blok-danych-rekordy-systemu-4700510/. 

Powtarzając zatem, w tym module dokonamy przeglądu różnych sposobów docierania do otwartych zasobów naukowych, głównie otwartych repozytoriów wyników badań oraz czasopism, danych badawczych a także materiałów dydaktycznych. Postaram się w prosty sposób pokazać, że wiele z nowych narzędzi ma dość intuicyjnie opracowane metody wyszukiwania, czasem wystarczy wpisać w pola wyszukiwawcze wyrażenia lub odkliknąć odpowiednie filtry i narzędzie samo dokona selekcji. Czasem jednak trzeba w oknie wyszukiwawczym zbudować bardziej skomplikowane wyrażenie używając operatorów logicznych i znaków specjalnych (nawiasów, gwiazdek, znaków zapytania itp.), by uzyskać lepszy efekt. Dlatego zalecam przed użyciem jakiegoś narzędzia zawsze zajrzeć do POMOCY (HELP) i poczytać wskazówki.

O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ? (radzi dr Sabina Cisek z UJ)

Dostosuj swoją strategię i taktykę wyszukiwawczą do konkretnego problemu, zagadnienia, dziedziny nauki.

• nie ufaj a priori – oceniaj i wartościuj narzędzia, źródła, zasoby, publikacje, nawet autorytatywne źródła mogą zawierać błędy, znani naukowcy bywają kontrowersyjni a bibliografia narodowa nie jest kompletna;
• Nie polegaj wyłącznie na jednym narzędziu, serwisie wyszukiwawczym, źródle czy publikacji naukowej – i to z różnych względów – technicznych, merytorycznych i metodologicznych – co zrobisz, gdy nie będzie działać lub przestanie być dostępne?
• nie ma idealnych źródeł, całkowicie obiektywnych publikacji, totalnych, wszystko-ogarniających narzędzi/serwisów wyszukiwawczych, zawsze też może po prostu wystąpić błąd;
• trzeba sprawdzać treści/wiedzę z różnych źródeł – na tym m.in. polega metoda naukowa;
• w nauce należy kontrolować element subiektywny, minimalizować tendencyjność – to także element metody naukowej; a to się raczej nie uda, gdy będziemy posługiwać się jednym, ulubionym narzędziem/serwisem wyszukiwawczym, źródłem czy zbiorem publikacji;
• istnieje Deep Web/Ukryty Internet – indeksy w bazach danych robią ludzie, wprowadzając element subiektywny;
• i wreszcie – jeżeli czegoś nie da się znaleźć w jednym miejscu, to może będzie w innym?
• formułuj różne pytania, także te precyzyjne – z wykorzystaniem różnych funkcjonalności wyszukiwawczych – operatorów boolowskich, fraz, komend, wyszukiwania zaawansowanego etc.
• przestrzegaj prawa związanego z dostępem do i wykorzystaniem informacji i publikacji naukowych (i innych)

Infobrokering – praktyczne podejście do optymalnego wykorzystywania narzędzi informacyjnych Dr Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ Centrum Promocji Informatyki III edycja seminarium w cyklu BADANIA NAUKOWE pt. „Narzędzia informatyczne komunikacji naukowej”, 17 kwietnia 2012. Dostępne w SlideShare: https://www.slideshare.net/sabinacisek/cpi-infobrokering-2012?qid=03f08887-caaf-4fc9-a126-b1a76f5279f6&v=&b=&from_search=4. 

;

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.2. Standardowe ogólne metody wyszukiwania

Wykorzystanie w przeglądarkach Google, Microsoft Edge ogólnych narzędzi wyszukiwawczych nie jest zbyt efektywne, by dotrzeć do otwartych zasobów naukowych, ale zdaję sobie sprawę z tego, że większość z nas z nich korzysta. Zalecam zatem, by wykorzystywać wyszukiwanie zaawansowane w tych przeglądarkach i:

• precyzyjnie formułować zapytanie, korzystać z operatorów logicznych (i, lub, ani) lub innych znaków specjalnych podanych w POMOCY;
• nie poprzestawać na jednym zapytaniu — próbować wpisywać inne słowa kluczowe, synonimy,
• w formularzach zaawansowanych są opcje czasem powiązane z zasobami otwartymi, np. wyszukiwanie zgodne z jakąś wersją licencji, wybierz je;

Google Advanced Search. Źródło: http://www.google.ca/advanced_search.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.3. Korzystanie z multiwyszukiwarek

Ogromny przyrost otwartych zasobów nauki sprawił, że wyszukiwanie przydatnych materiałów poprzez przeglądanie (browsing) poszczególnych repozytoriów czy czasopism jest czasochłonne i nie zawsze kompletne. Zaczęły więc powstawać wyspecjalizowane multiwyszukiwarki czy agregatory obejmujące zasoby wielu repozytoriów, czasopism otwartych i bibliotek cyfrowych, które mają wbudowane mechanizmy pozwalające na precyzyjne przeszukanie podległych baz (searching).

Wyszukiwanie takie oparte jest o metadane (opisy bibliograficzne) i/lub pełen tekst dokumentów ze wszystkich albo wybranych repozytoriów czy czasopism (np. jednego kraju, jednej dziedziny, tworzonych w tym samym oprogramowaniu). Większość z multiwyszukiwarek oferuje jednoczesne przeszukiwanie milionów rekordów z 1-3 tys. różnych kolekcji. Multiwyszukiwarki są popularne także w firmach komercyjnych, które kiedyś pokazywały tylko swoje płatne zasoby, a teraz dołączają do nich otwarte i budują narzędzia, które wszystkie je razem z jednego miejsca można przeszukać. Takie multiwuszukiwarki zakupują biblioteki uniwersyteckie na całym świecie, żeby naukowcy mogli w jednym narzędziu przeszukiwać różnorodne formy i treści gromadzone w bibliotekach od bibliotek cyfrowych, przez bazy komercyjne do czasopism czy repozytoriów otwartych).

Jeśli chodzi o zasoby otwarte naukowe, to do najlepszych i najpopularniejszych należy BASE http://www.base-search.net/ - zintegrowana wyszukiwarka — stworzona i obsługiwana przez Bibliotekę Uniwersytecką w Bielefeld — zawiera w swoim indeksie ponad 166 milionów dokumentów z ponad 7800 różnych źródeł świata (dane z 01.04.2020 r.), wśród których są także wybrane polskie biblioteki cyfrowe, repozytoria czy czasopisma. W wynikach wyszukiwania otrzymujemy szczegółowe opisy materiałów, w tym streszczenie, typ dokumentu, źródło/dostawcę. Jakość pracy z serwisem podwyższa dostępność interfejsów wyszukiwania w kilku językach, w tym polskim.

BASE. Wyszukiwanie zaawansowane. [data dostępu 10.04.2020]. Dostępny w: https://www.base-search.net/Search/Advanced.

BASE ma wyszukiwanie proste, zaawansowane i przeglądarkę, dzięki której można skorzystać z klasyfikacji dziesiętnej i wyszukiwać zasób przez poszczególne dziedziny (poddziedziny) lub typy dokumentów. Możliwości w wyszukiwaniu zaawansowanym, jak widać na powyższym ekranie, jest bardzo dużo. Trzeba z nich korzystać, by optymalizować wyszukiwanie i nie tracić potem czasu na przeglądaniu nadmiaru rezultatów.

W pomocy (HELP) znajdziecie zaś Państwo dokładne informacje, jak zawężać wyszukiwania i stosować operatory logiczne w wyszukiwaniu prostym.

Ćwiczenie: Przeanalizuj dokładnie możliwości wyszukiwania zaawansowanego w BASE. Znajdź materiały video na temat szkła (pamiętaj — słowa kluczowe wpisujemy w języku angielskim!). Następnie posortuj wyniki wg roku wydania (rosnąco). Przygotowaną listę rezultatów prześlij na wybrany przez siebie e-mail.

OpenAIRE https://www.openaire.eu/ jest to portal stworzony w ramach projektu Unii Europejskiej wspierającej modele otwarte w nauce. Ma on charakter z jednej strony miejsca, które skupia aktywnych naukowców zajmujących się otwartą nauką, z drugiej jest multiwyszukiwarką publikacji, baz danych, oprogramowania i innych zasobów otwartych z krajów UE (przykładowe liczby: 42 000 000 publikacji naukowych, 975 tys. zestawów danych powiązanych z publikacjami, dane z 10.04.2020). Dane z repozytoriów, agregatorów, czasopism i baz do tej multiwyszukiwarki dostarcza ponad 17 tysięcy dostawców naukowych z całej Europy (providers). Nowe zasoby szybko przyrastają a ich stan się dynamicznie zmienia.

Wyszukiwarka OpenAIRE nazywa się Explore i umożliwia wyszukiwanie (proste i zaawansowane), a także przeglądanie według języków, typów publikacji, dostawców treści i repozytoriów uszeregowanych wg liczby zarejestrowanych dokumentów. 

Wyszukiwanie zaawansowane w OpenAIRE. [data dostępu 10.04.2020]. Dostępny w:  https://explore.openaire.eu/search/advanced/publications. 

Odrębnie można przeglądać (browsing) publikacje, dane badawcze, oprogramowanie, dostawców czy projekty korzystając z menu zaprojektowanego po lewej stronie ekranu zawężając jednocześnie wybór np. do daty publikacji.

Wyszukiwanie zaawansowane w OpenAIRE. [data dostępu 14.04.2020]. Dostępny w: https://explore.openaire.eu/search/find.

Ćwiczenie: Wpisz nazwisko znanego ci profesora do dwóch metawyszukiwarek i porównaj wyniki.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.4. Korzystanie ze specjalistycznych wyszukiwarek 

Do otwartych zasobów nauki można też docierać korzystając ze specjalistycznych wyszukiwarek naukowych zarówno tych bezpłatnych, jak i komercyjnych, które także zawierają otwarte zasoby. Nie wszystkie zasoby w nich rejestrowane będą należały do otwartych (czasem mamy do czynienia tylko z opisem bibliograficznym), ale mamy gwarancję, że przeszukujemy tylko i wyłącznie dokumenty naukowe bądź popularnonaukowe i selekcja będzie dużo lepsza niż w przypadku wyszukiwarek uniwersalnych. Każda z nich ma zarówno proste, jak i zaawansowane wyszukiwanie, w każdej możemy znaleźć opcję przeglądania (browsing) i wyszukiwania (searching). Wybór należy do Państwa.

Spośród narzędzi wyszukiwania przeznaczonych dla nauki i edukacji najważniejsze są:

Science Direct http://www.sciencedirect.com/. Jest to serwis naukowy komercyjnej firmy Elsevier umożliwiający dostęp do 4203 czasopism i 29 783 książek naukowych dla tych, którzy mają wykupioną licencję na usługi oraz do ponad 1,2 miliona artykułów, które mają otwarty dostęp. Ponieważ od paru lat MNiSW wykupuje narodowy pakiet dla wszystkich uczelni wyższych, prawie z każdej naukowej biblioteki w Polsce można z niego skorzystać. Serwis oferuje bardzo rozbudowany formularz wyszukiwawczy, w którym poza podaniem określonych terminów można wskazać sposoby ich szukania (np. w wybranych polach opisu albo w całym tekście), sposoby ograniczania (np. wg daty, typu informacji, formatu, źródła czy dziedziny). Ponadto ma wbudowane mechanizmy filtrowania i rangowania (ustawiania wg ważności) rezultatów wyszukiwań oparty o frekwencję wyrazów i linkowanie do stron.

Google Scholar http://scholar.google.pl/. Jest to bardzo popularna specjalistyczna wyszukiwarka Google dedykowana nauce. Informacje w niej gromadzone pochodzą z zasobów otwartego Internetu, witryn instytucji naukowych, ale również z repozytoriów, czasopism otwartych, komercyjnych baz danych i wydawnictw i innych. Dzięki indeksowaniu cytowań większości publikacji, rezultaty wyszukiwania w Google Scholar uszeregowane są wg częstotliwości powoływania się na daną pracę. Rezultaty wyszukiwania są grupowane, tzn. jeśli dana publikacja została odnaleziona w różnych serwisach, na liście wyników prezentowana jest raz, z linkiem, np. Wszystkie wersje 4. Jeśli ponadto wśród wyszukanych wersji znajduje się pełen tekst dokumentu, będzie to wyraźnie zaznaczone. Najczęściej są to odesłania do publikacji dostępnych w otwartych repozytoriach instytucjonalnych czy czasopismach.

Ćwiczenie: Korzystając z formularza zaawansowanego Google Scholar znajdź artykuły z wyrażeniem „open educational resources” w tytule. Następnie dokonaj selekcji i wybierz tylko te prace, które udostępniane są przynajmniej jako streszczenia i wydane po 2010 r. Przeanalizuj wyniki występujące w kilku wersjach i sprawdź czy są dostępne wersje pełnotekstowe.

Global EDT Service -  (dawniej Networked Digital Library of Theses and Dissertations — http://www.ndltd.org/) pozwala przeszukiwać wśród 5,913,024 prac dyplomowych z całego świata. Serwis jest tworzony przez University of Cape Town, South Africa i zawiera informacje o elektronicznych rozprawach naukowych (ETD), w tym prac doktorskich, habilitacyjnych i magisterskich. Na stronie wyszukiwania podano wskazówki, jak zapisywać frazy w oknie wyszukiwawczym, by zawęzić listę rezultatów: http://search.ndltd.org/

The archive supports advanced filtering and boolean search.

DART-Europe — http://www.dart-europe.eu/basic-search.php. Jest to centralny katalog rozpraw naukowych obronionych w Europie. Serwis działa na zasadzie współpracy instytucji i konsorcjów naukowych pod egidą organizacji bibliotekarskiej LIBER. Rejestruje 828,729 pełnych tekstów rozpraw z 619 uczelni z 28 krajów, w tym z wielu uczelni z Polski (dane z 01.04.2020 r.). Zapowiada zmianę technologiczną w roku 2020, więc nie podajemy dokładnie metod wyszukiwania, ponieważ z pewnością będą unowocześnione.

Narcis - http://www.narcis.nl/ - jest to bardzo interesujący serwis nazwany z angielską gateway to scholarly information in The Netherlands, zawierające narodowe dane naukowe Holandii, nie tylko teksty opublikowane w modelu open access, ale także informacje o naukowcach, instytucjach, programach badawczych, danych surowych, jednym słowem jest to coś więcej niż wyszukiwarka opublikowanych rezultatów badań.

CEON - http://agregator.ceon.pl/ - polski agregator, który widzi 183599 artykułów z 21 polskich repozytoriów naukowych. Utworzony został przez ICM UW. (dane z 01.04.2020 r.).

FBC - http://fbc.pionier.net.pl/owoc/oai-hosts - Federacja Bibliotek Cyfrowych stworzona przez PCSS poznań, która widzi nie tylko repozytoria polskie, ale i biblioteki cyfrowe, w których jest także bardzo wiele prac naukowych.

Ćwiczenie: Znajdź w DART-Europe rozprawy obronione w Polsce, w języku polskim, przed 1990 r.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.5. Wyszukiwanie zawężone: repozytoria

Wykazy repozytoriów zawierają informacje oraz linki do instytucjonalnych bądź dziedzinowych otwartych archiwów dokumentów. Serwisy te pozwalają na przeglądanie albo wyszukiwanie repozytoriów wg wybranych kryteriów oraz orientację w następujących zagadnieniach:

• ile otwartych archiwów mamy na świecie w danym momencie, z podziałem na różne kategorie?
• jakie typy dokumentów zawierają?
• jakiej dziedziny dotyczą?
• w jakim oprogramowaniu są tworzone?

Do najważniejszych wykazów i wyszukiwarek repozytoriów należą OpenDOAR, ROAR oraz OAD.

Directory of Open Access Repositories (OpenDOAR) http://www.opendoar.org/ - jest to jeden z najbardziej miarodajnych katalogów uczelnianych otwartych archiwów (5313 zarejestrowanych do kwietnia 2020), utworzony przez University of Nottingham z Wielkiej Brytanii oraz Lund University. Każde repozytorium jest przeglądane i oceniane przez specjalistów, co zapewnia wysoką jakość serwisu. Katalog zawiera wykaz repozytoriów uszeregowanych według kontynentów, krajów i instytucji. Poza tym dostępna jest wyszukiwarka archiwów, pozwalająca na ich odnajdywanie według: dziedziny, typów dokumentów, kraju, języka, typu repozytorium czy stosowanego oprogramowania. Ciekawe są możliwości prezentowania wyników wyszukiwania — domyślnie ustawione są skrócone opisy, ale możemy wybrać: pełne opisy, tabele, wykresy, mapy Google. W OpenDOAR znajdziemy też szereg pomocniczych materiałów do wykorzystania, np. wykresy obrazujące rozwój repozytoriów na świecie oraz testową opcję przeszukiwania zawartości repozytoriów, o której będzie mowa dalej

Zrzut ekranowy z Directory of Open Access Repositories (OpenDOAR). [data dostępu 09.04.2020]. Dostępne w: http://www.opendoar.org/index.html.

Ćwiczenie 1: Posługując się opcją wyszukiwania repozytoriów w katalogu OpenDOAR http://www.opendoar.org/find.php znajdź archiwa z zakresu psychologii i wyświetl wyniki kolejno: według tytułów, w tabeli oraz na mapie.

Registry of Open Access Repositories (ROAR) http://roar.eprints.org/. Jest to najstarszy katalog repozytoriów (liczba 4176 zarejestrowanych do 07.04.2020 r.) tworzony w University of Southampton w Wielkiej Brytanii przez profesora Stevena Harnada. Nie jest specjalnie rozwijany, ale nowe repozytoria nadal się w nim rejestrują. Zawsze warto sprawdzić jego aktualizację wybierając opcję "browse by year". ROAR zawiera opcje przeglądania archiwów według krajów, roku utworzenia, typu repozytorium i stosowanego oprogramowania oraz bardzo rozbudowaną opcję wyszukiwania według wielu innych kryteriów. Warto tu dodać, że w ramach wyszukiwania według typu repozytorium można znaleźć archiwa otwartych danych (Open and Linked Data), niestety w porównani do zasobu re3data (2450 w kwietniu 2020) jest ich bardzo niewiele. Rezultaty wyszukiwania zawierają miniatury witryny, wykresu aktywności w deponowaniu dokumentów oraz krótkiego opisu zawierającego link do archiwum, liczbę rekordów, datę utworzenia oraz link do pełnego opisu. 

Zrzut ekranowy z Registry of Open Access Repositories (ROAR). [data dostępu 09.04.2020]. Dostępne w: http://roar.eprints.org/.

Ćwiczenie 2: Posługując się opcją zaawansowanego wyszukiwania repozytoriów w katalogu ROAR http://roar.eprints.org/cgi/search/advanced znajdź archiwa rejestrujące rozprawy doktorskie i tworzone w programie DSpace. 

Open Access Directory, Disciplinary repositories http://oad.simmons.edu/oadwiki/Disciplinary_repositories. Jest to lista repozytoriów tworzona na wiki przez działaczy Ruchu OA dla dziedzinowych repozytoriów uszeregowanych alfabetycznie według 38 tematów. Zawiera tytuły uzupełnione nazwami instytucji utrzymujących je oraz informacjami o języku, jaki obowiązuje i ewentualnymi ograniczeniach w dostępie. Można do niej dopisać swoje repozytorium.

Data repositories http://oad.simmons.edu/oadwiki/Data_repositories. Jest to lista repozytoriów i baz danych rejestrujących otwarte dane (open data) uszeregowanych alfabetycznie według 15 dziedzin. Zawiera tytuły uzupełnione nazwami instytucji utrzymujących te bazy, szczegółowy zakres tematyczny oraz informacje o ewentualnych ograniczeniach w dostępie.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.5. Wyszukiwanie zawężone:  czasopisma

Katalogi otwartych czasopism rejestrują recenzowane czasopisma naukowe publikowane w tzw. pełnym otwartym dostępie (bez żadnych ograniczeń), jak również tytuły wydawane w innych modelach oraz pozostałe czasopisma funkcjonujące w sieci bez żadnych opłat (free access). Najpopularniejszymi i najbardziej prestiżowymi wielodziedzinowymi katalogami są DOAJ, EZB.

DOAJ Directory of Open Access Journals http://www.doaj.org DOAJ. Jest to spis czasopism tworzony przez bibliotekarzy w Lund University (Szwecja). W roku 2011 zarejestrował ponad 10442 naukowych czasopism (dane z 20.07.2015 r.). Na początku w 2003 roku DOAJ zawierał tylko możliwości wyszukiwania poszczególnych tytułów czasopism, z czasem dodano do niego nowe funkcjonalności, które pozwalają wyszukiwać artykuły z czasopism dających takie możliwości. Obecnie 14,441 czasopism można przeszukiwać na poziomie artykułów (4,781,015; dane z 02.04.2020 r. ale stale się zmieniają).

Elementarne posługiwanie się katalogiem polega na przeglądaniu alfabetycznej listy tytułów albo według 20 dziedzin czy poddziedzin. Dzięki prostemu formularzowi, można również szukać czasopisma wg słów z tytułu, słów kluczowych czy innych elementów opisu (np. wydawcy, kraju, języka). Wysoką jakość katalogu DOAJ zapewniają klarowne kryteria doboru czasopism oraz system opiniowania zgłoszonych tytułów przez zespół specjalistów z całej Europy. Polskie czasopisma weryfikuje bibliotekarka z Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. W dziale Statistics można sprawdzić dane o czasopismach według poszczególnych krajów, w tym liczby tytułów dodawanych/stan tytułów w poszczególnych latach. Nowe możliwości wyszukiwawcze pozwalają także poszukiwać konkretnych artykułów przez tytuł, autora czy słowa kluczowe.

DOAJ. Strona wyszukiwania (search). [data dostepu 07.04.2020]. Dostępne w: https://www.doaj.org/search.

Ćwiczenie: Odszukaj w DOAJ wszystkie czasopisma polskie. Podaj ich liczbę. Następnie znajdź wśród nich tytuły publikowane na licencji Creative Commons — podaj liczbę — oraz tytuły. Które z nich można przeszukiwać na poziomie artykułów — podaj liczbę.

Ćwiczenie: Odszukaj w DOAJ czasopisma z zakresu akustyki — podaj ścieżkę przeglądania (Browse) — oraz wskaż tytuły, które można przeszukiwać na poziomie artykułów. Następnie odszukaj w DOAJ artykuły na temat zwalczania hałasu. Pamiętaj, że musisz najpierw ustalić odpowiednie hasło w języku angielskim!

Elektronische Zeitschriftenbibliothek EZB http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/. Jest to wykaz wszystkich czasopism naukowych dostępnych w sieci płatnych i bezpłatnych, w tym publikowanych w modelu open access. Serwis tworzony jest przez Bibliotekę Uniwersytecką w Regensburgu we współpracy z 607 bibliotekami akademickimi, w tym z Polski z Biblioteką Uniwersytecką z Torunia. Lista pokazuje (kwiecień 2020) 101786 tytułów czasopism z różnych dziedzin wiedzy, w tym 66336 jest darmowych. 

Listy mogą być uszeregowane wg dziedzin wiedzy albo alfabetu w zależności od naszego wyboru. Użytkownik bardzo szybko orientuje się, które czasopisma należą do zamkniętych, które otwartych, ponieważ serwis opatrzony jest „sygnalizacją świetlną” — kolor zielony mówi, że mamy przed sobą czasopismo otwarte, a czerwony, że jest zamknięte. Kolor żółty mówi użytkownikom, że są dostępne tylko dla subskrybentów, jeśli nasza uczelnia ma subskrypcję, to jego zawartość się nam wyświetli pod warunkiem, że współpracujemy z EZB. Szczegółowa pomoc jest dostępna w języku ang. i niem.: http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/hilfe.phtml?bibid=AAAAA&colors=7&lang=en#3.

Czasopisma w witrynach wydawców czasopism OA

Inna metoda dostępu do czasopism otwartych to przeglądanie portali naukowych, witryn wydawców, którzy mają w swojej ofercie wiele tytułów. Polecamy najważniejsze portale i wydawnictwa publikujące w modelu open access oraz dziedzinowe serwisy czasopism zagranicznych:

1. PLoS Public Library of Science http://www.plos.org/ — nauki ścisłe, biologiczne i medycyna.
2. Hindawi http://www.hindawi.com/journals/ — nauki techniczne, biologiczne i ścisłe.
3. BioMed Central http://www.biomedcentral.com — medycyna i biologia.
4. PubMed Central® (PMC) PubMedCentral http://www.pubmedcentral.nih.gov/— medycyna i nauki pokrewne.
5. Free Full Text Journals in Chemistry http://abc-chemistry.org/ — chemia (nie tylko bezpłatne).
6. Free Medical Journals http://freemedicaljournals.com/ — medycyna.

Pierwszymi polskimi wydawcami open access były wydawnictwa medyczne: Termedia http://www.termedia.pl/ i ViaMedica http://www.viamedica.pl/. Do dziś upowszechniają wiele tekstów za darmo, ale nie wszystkie. Natomiast od paru lat spora część wydawców uczelnianych zapewnia nieodpłatny dostęp do swoich zasobów archiwalnych zarówno w repozytoriach instytucjonalnych (preprinty, postprinty, mat. konf. i inne), jak i na portalach czasopism czy wydawnictw.  Pierwszym w Polsce uniwersytetem, który upowszechniał swoje czasopisma online za darmo był Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Każdy z nich miał inn filozofię udostępniania treści i różne platformy. UMK zdecydował się na wykorzystanie Open Journals System i publikowanie także czasopism innych uczelni partnerskich, UAM korzystał na początku z repozytorium AMUR a potem zbudował odrębną platformę dla czasopism. Oto przykłady:

1. Otwarte czasopisma polskie w PON – ICM UW
2. Akademicka Platforma Czasopism – UMK
3. Portal Czasopism Naukowych UJ
4. Platforma Otwartych Czasopism Naukowych UAM.

Czasopisma w bibliotekach cyfrowych

Bardzo wiele starszych czasopism naukowych (z XX wieku i wcześniejszych), które nie urodziły się cyfrowo, ale zostały zdigitalizowane przez bibliotekarzy dostępnych jest w bibliotekach cyfrowych Polski, Europy i świata. Dlatego trzeba pamiętać, by tam ich poszukiwać. W Polsce polecam Federację Bibliotek Cyfrowych, w której czasopisma można sobie w wyszukiwaniu zaawansowanych wybrać pole "Tytuł czasopisma" i przeszukać zasób wielu instytucji  naszego kraju.

Dla Europy polecam Europeanę, która ma już ponad 50 mln zdigitalizowanych obiektów z całego starego kontynentu. Wybierz KOLEKCJE, NESWPAPERS i przeszukuj zasób. Jak piszą: Explore the headlines, articles, advertisements, and opinion pieces from European newspapers from 20 countries, dating from 1618 to 1996.

Poszukiwania czasopism ze świata polecam wykonać przez amerykańskie archiwum Internet Archive, ale należy wówczas skorzystać z wyszukiwania zaawansowanego i dobrze zawęzić poszukiwania (zastosować filtry), bo jest to biblioteka zawierająca miliardy obiektów różnego typu także stron internetowych rejestrowanych od lat 90.

• 330 billion web pages
• 20 million books and texts
• 4.5 million audio recordings (including 180,000 live concerts)
• 4 million videos (including 1.6 million Television News programs)
• 3 million images
• 200,000 software programs
• 

Internet Archive. Collections. [data dostępu 07.04.2020]. Dostępny w:  https://archive.org/.

Mam nadzieję, że w tych ogromnych zbiorach znajdziecie Państwo coś co jest ważne dla was nie tylko z punktu widzenia badań czy dydaktyki akademickiej ale także kultury i rozrywki.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów

6.6. Wyszukiwanie otwartych zasobów edukacyjnych (OZE)

W rozdziale dotyczącym Otwartych Zasobów Edukacyjnych przedstawiłam Państwu wiele zasobów i wyszukiwarek, które mogą wspomóc edukację. W tej części skupimy się na paru szczegółach związanych z wyszukiwaniem. 

O najważniejszej wyszukiwarce świata OER Commons pisałam krótko już w rozdziale 4. Można w niej korzystać na różne sposoby a jest ich kilka od przeglądania (Discover) hubów, kolekcji, dostawców i zasobów do narzędzi wyszukiwawczych. 

Już na pierwszym ekranie proste wyszukiwanie pozwala na bardzo precyzyjne określenie tematu poszukiwań (subject), poziomu edukacyjnego (pamiętajmy, że opcja ta dostosowana jest do szkolnictwa w USA) a także standardów kształcenia określanych przez istotne instytucje Ameryki. W wyszukiwaniu zaawansowanym dochodzi nam kryterium prawne, język, typ materiału czy użytkownika (uczeń, student) i inne. Możliwości jest zatem bardzo dużo i zasobów także, wystarczy popatrzeć na ich typy: Activity/Lab (10600); Assessment (2631); Case Study (892); Data Set (593); Diagram/Illustration (2822); Full course (3380); Game (355); Homework/Assignment (1446); Interactive (2109); Lecture (5547); Lecture Notes (1316); Lesson (1921); Lesson Plan (8931); Module (3288); Primary Source (730); Reading (7508); Simulation (744); Student Guide (314); Syllabus (937); Teaching/Learning Strategy (2329); Textbook (1860); Unit of Study (1500) - [dane z kwietnia 2020.]

Zrzut ekranowy OER Commons. [data dostępu 14.04.2020]. Dostępne w: https://www.oercommons.org/.

Portal OER Commons poza wyszukiwaniem zasobów oferuje także możliwość stworzenia własnej lekcji czy podręcznika a także mechanizmy dla ich dostarczania na platformę. Można skorzystać jednocześnie ze szkoleń dla trenerów w zakresie unowocześniania oferty edukacyjnej. Jest więc to platforma wszechstronna dla twórców, aktywistów, szkoleniowców, nauczycieli i uczniów.

Oto inna, także jedna z bardziej znanych wyszukiwarek Fundacji Creative Commons. CC Search - https://search.creativecommons.org/ - jest to wyszukiwarka, która nieustannie się rozwija, niedawno zmieniała wygląd i zasady działania, nie obejmuje jednak wszystkich form i treści. Jej wadą jest to, że w tym momencie gromadzi jedynie zasoby graficzne: Currently CC Search only searches images, but we plan to add additional media types such as open texts and audio, with the ultimate goal of providing access to all 1.4 billion CC licensed and public domain works on the web. Twórcy obiecują w swojej strategii, że to się zmieni, należy zatem zwracać uwagę na opis ogólny tego narzędzia, żeby wiedzieć w jakim obszarze możemy się poruszać.

Obecnie narzędzie to daje możliwość wyszukiwania przez przeglądanie kolekcji obrazów (browse collections) oraz wyszukiwanie proste (simple search) z jednym oknem wyszukiwawczym, do którego wpisuje się wyrażenia łączone operatorami logicznymi i stosuje znaki specjalne, które zawężają nasze poszukiwania. HELP jest napisany prosto z przykładami.

Zrzut ekranowy CC Search. [data dostępu 14.04.2020]. Dostępne w: https://search.creativecommons.org/.

INNE:

• FIND OER – https://www.cccoer.org/learn/find-oer/ – Community College Consortium for Open Educational Resources (CCCOER)

• CC Search portal – https://search.creativecommons.org/ Creative Commons Corporation

• Find OER – http://open4us.org/find-oer/ – The Open Consortium

• The Orange Grove repository is Florida’s digital repository – https://www.floridashines.org/orange-grove - FloridaShines - Florida's Student Hub of Innovative Educational Services - is a service of the Florida Virtual Campus. 

• MERLOT – http://www.merlot.org/merlot/index.htm – społeczność + uczelnie + sponsorzy

• Google Art&Culture – https://artsandculture.google.com/.

• Curriki – https://www.curriki.org/ społeczność + sponsorzy ORACLE, At&T i inne

• Coursera - https://www.coursera.org/ (kursy otwarte także) Stanford, Google, IBM i inne

• edX - https://www.edx.org/ Harvard and MIT USA

•  Open Textbook Library - https://open.umn.edu/opentextbooks/about

• Free Textbooks from Open Culture - http://www.openculture.com/free_textbooks

• Directory of Open Access Books - https://www.doabooks.org/

• Saylor Academy Open Textbooks - https://www.saylor.org/books/

• Oasis - https://oasis.geneseo.edu/

Ćwiczenie: Dla uzupełnienia wiedzy polecam: Przewodnik po Otwartych Zasobach Edukacyjnych (OZE), KOED Warszawa 2019, który został po raz pierwszy opracowany w 2010 roku, a w następnych latach był uzupełniany, poprawiany i rozbudowywany. Doczekał się pięciu wydań. Kiedy po raz kolejny stanęliśmy przed wyzwaniem zaktualizowania go, uznaliśmy, że nie chcemy przygotowywać jego następnej, udoskonalonej wersji. Bogatsi o wieloletnie doświadczenia w pracy z nauczycielami szkolnymi i akademickimi oraz edukatorami, zdecydowaliśmy się przygotować Przewodnik od nowa. Zależało nam, żeby był on nie tylko zbiorem wiedzy o Otwartych Zasobach Edukacyjnych, ale właśnie przewodnikiem — pokazującym, jak korzystać z OZE w zależności od charakteru konkretnych zasobów i różnych sytuacji edukacyjnych piszą autorzy: Aleksandra Czetwertyńska, Karolina Grodecka, Katarzyna Górkiewicz, Kamil Śliwowski, Katarzyna Werner. Licencja: CC BY-SA.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.7. Przeszukiwanie bibliotek cyfrowych

Kolekcje cyfrowe zawierają zazwyczaj zdigitalizowane (zeskanowane) wersje dokumentów rękopiśmiennych i drukowanych i/lub dokumenty utworzone jako elektroniczne, pochodzące ze zbiorów własnych bibliotek, muzeów czy archiwów. Zdarza się, że biblioteki cyfrowe pełnią funkcję repozytoriów instytucjonalnych na uczelniach czy w instytutach badawczych, jeśli poza wymienionymi zasobami gromadzą też publikacje naukowe powstałe w macierzystej instytucji. Z tego względu serwisy są często zgłaszane do opisanych wcześniej katalogów repozytoriów i są przeszukiwane razem z innymi otwartymi archiwami przez wyszukiwarki i agregatory OA, np. BASE czy Google Scholar. Ale zwykle biblioteki cyfrowe gromadzą materiały instytucji kultury (GLAM).

W tym miejscu chcę przedstawić najważniejsze miejsca w Polsce i na świecie, które pokazują takie zeskanowane zasoby. Większość z nich nie urodziło się cyfrowo dlatego biblioteki, muzea i archiwa musiały je zdigitalizować (ucyfrowić). Z powodu obostrzeń prawnych nie digitalizuje się masowo współczesnych utworów, raczej te stare, co do których nie ma już ograniczeń prawnych. Dlatego biblioteki cyfrowe w dużej części mają zasób należący do domeny publicznej.

Federacja Bibliotek Cyfrowych FBC https://fbc.pionier.net.pl/ - jest to serwis gromadzący informacje o zasobach polskich instytucji kultury i nauki umożliwiający jednoczesne przeszukiwanie opisów publikacji dostępnych w polskich bibliotekach cyfrowych, które udostępniają swoje dane FBC. W bazie dostępnych jest ponad 6.700.000 opisów materiałów ze 141 bibliotek cyfrowych, archiwów, repozytoriów i innych źródeł (dane z 15.04.2020 r.). Funkcje serwisu FBC bazują na opisach (metadanych) publikacji cyfrowych dostępnych w bibliotekach cyfrowych i repozytoriach współpracujących z FBC. 

W wyszukiwarce FBC można skorzystać z wyszukiwania prostego oraz zaawansowanego a także szukać wg identyfikatora zasobu np. ISBN czy przeglądać zbiory wybierając je z listy kolekcji. Szczegółowe informacje dostępne są na stronie Przewodnik po FBC. Korzystanie z wyszukiwarki FBC zastępuje nam wchodzenie do każdego zbioru z osobna i znacznie skraca czas pozyskania potrzebnych materiałów. FBC a właściwie PCSS (Poznańskie Centrum Superkomputerowo Sieciowe, jednostka PAN z Poznania) jest także pośrednikiem między polskimi instytucjami a Europeaną. Dba o to, by aktualne dane płynęły do niej na bieżąco. 

Zrzut ekranowy głównej strony FBC. [data dostępu 15.04.2020]. Dostępne w: https://fbc.pionier.net.pl/.

Europeana http://www.europeana.eu/ jest to portal umożliwiający przeszukiwanie zasobów cyfrowych europejskich muzeów, bibliotek, archiwów i kolekcji audiowizualnych, w tym także gromadzonych przez Federację Bibliotek Cyfrowych, jak napisałam powyżej. Agregator ten rejestruje  ponad 58 mln obiektów z ponad 3500 instytucji (dane z 15.04.2020 r.). Poniżej przedstawiam państwu statystyki użycia zasobów z tej europejskiej biblioteki cyfrowej, jest ogromne.

Europeana Statistics Dashboard. [data dostępu 15.04.2020]. Dostępne w:  https://pro.europeana.eu/post/introducing-the-europeana-statistics-dashboard.

Przeszukiwanie zasobu Europeany nie jest trudne i podobne jak w innych narzędziach, można zatem skorzystać zarówno z możliwości przeglądania poszczególnych kolekcji (browsing) jak i wyszukiwania prostego oraz zaawansowanego w oknie wyszukiwawczym. Przejrzyj film by sprawdzić jak to działa: 

W Europeanie w ramach szerszego programu The Teaching with Europeana wydzielono także przestrzeń dla nauczycieli: Europeana Classroom. If you are an educator, a learner or a parent interested in innovative learning, this is your place! Here you can find a selection of educational resources using digital culture. Dokonano wyboru tych materiałów, które mogą  być przydatne w procesie kształcenia w szkołach, dodano także porady dla nauczycieli raz ciekawostki czy scenariusze lekcji.

Internet Archive http://www.archive.org/index.php - jest to światowe archiwum internetowe (głównie zasoby z USA i Kanady, ale nie tylko) oferujące darmowy dostęp do kolekcji materiałów istniejących w sieci w postaci cyfrowej (książek, filmów, plików audio, nagrań muzycznych), programów komputerowych. Kolekcja liczy sobie ponad 30 milionów pozycji, nie licząc stron internetowych. Dodatkowo IA posiada mechanizm archiwizowania stron WWW z całego świata Wayback Machine, jeśli więc chce się sprawdzić jak wyglądały strony UMK z lat 90. to warto z tego narzędzia skorzystać. W kwietniu 2020 ich statystyki mówiły o zarchiwizowaniu 420 bilionów stron www, ale to codziennie się zmienia.

Wyszukiwanie w tym archiwum też nie jest trudne, ale wymaga trochę czasu na zorientowanie się, że ikony w górnej części ekranu oznaczają wybór odpowiedniego typu materiału, a wyszukiwanie zaawansowane opiera się o korzystanie z wielu okien lub budowanie dość skomplikowanych wyrażeń wyszukiwawczych (POMOC jest oczywiście).  Jednak warto z tego korzystać przy przy bilionach obiektów utoniemy w rezultatach wyszukań, jeśli nie doprecyzujemy swoich potrzeb.

Jeśli znasz angielski obejrzyj bardzo krótką informację o Internet Archive nagraną w marcu 2019 roku w Kalifornii, gdzie ma siedzibę organizacja non-profit tworząca tę największą bibliotekę cyfrową świata: The Internet Archive Wants To Be A Digital Library For Everything | Sunday TODAY. Nagrane przez NBC News: 

Google Book Search http://books.google.com/ - jest to specjalistyczny serwis  Google gromadzący całe książki lub ich fragmenty (jeśli jeszcze copyright obowiązuje) oraz rejestrujący opisy i/lub spisy treści i/lub z kilkunastu wielkich bibliotek świata oraz od wielkich wydawców a także cytowania. Firma Google zeskanowała na początku tego wieku miliony pozycji w ramach projektu The Library Project, ale udostępnia za darmo w całości tylko te z domeny publicznej, jak każda inna instytucja na świecie. Google nie podaje statystyk, więc nie wiemy ile materiałów upowszechnia.

Wyszukiwanie jest proste i zaawansowane - proste można zwęzić dopiero jak w pierwszym oknie wyszukiwania wpiszemy tytuł lub autora lub inną dowolną frazę, wtedy po wyświetleniu listy wyników pojawiają się zakładki, filtry, które mogą zawęzić nasze poszukiwania do: języka publikacji, daty jej wydania, formę dokumentu (gazeta, książka) i innych. W wyszukiwaniu zaawansowanym mamy więcej opcji, co widać na poniższym ekranie. POMOC w wyszukiwaniu opracowana jest także w języku polskim.

Zrzut ekranowy wyszukiwania zaawansowanego w Google Books.  [data dostępu 15.04.2020]. Dostępne w: https://books.google.com/advanced_book_search.

Ćwiczenie: Wejdź na stronę Wayback Machine i wpisz do wyszukiwarki stary adres strony internetowej swojej instytucji. Sprawdź czy została zarchiwizowana. Jest to miła podróż w czasie dla każdego, kto pamięta pierwsze strony www tworzone w latach 90.

6. Metody wyszukiwania otwartych zasobów naukowych

6.8. Przeglądanie specjalistycznych serwisów

Skuteczną metodą docierania do otwartych zasobów jest monitorowanie na bieżąco  witryn kluczowych organizacji i projektów otwartych, portali tematycznych czy zbiorów recenzowanych linków. Godne uwagi są także blogi tematyczne tworzone przez naukowców, wydawców, specjalistów z danych dziedzin. Znajdziemy w nich wiele cennych odnośników do wartościowych źródeł. Oto kilka najważniejszych portali, serwisów i blogów związanych z zasobami otwartymi.

W Polsce:

• Platforma Otwartej Nauki – http://pon.edu.pl/
• Koalicja Otwartej Edukacji – http://koed.org.pl/
• Fundacja Nowoczesna Polska - https://nowoczesnapolska.org.pl/
• Centrum Cyfrowe - http://centrumcyfrowe.pl
• Portal Uwolnij Naukę – https://uwolnijnauke.pl/ 

Za granicą:

• SPARC - https://sparcopen.org/
  
• EIFL - http://www.eifl.net/programmes/open-access-programme
• Open Access Directory http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page;
• Blogs about OA http://oad.simmons.edu/oadwiki/Blogs_about_OA;
• Sparc Europe http://www.sparceurope.org/
• Public Knowledge Project - http://pkp.sfu.ca/

Takich serwisów jest oczywiście więcej i byłoby trudno przeglądać je wszystkie na bieżąco w poszukiwaniu nowości. Jeśli ktoś bardzo jest zainteresowany działaniami społeczności zaangażowanej w budowanie otwartej nauki to warto skorzystać z kanałów RSS, o ile są dostępne w tych serwisach. Dotyczy to również repozytoriów, baz danych i innych witryn, RSS jest skutecznym narzędziem do rozpowszechniania treści, głównie w aktualnościach, gazetach, blogach, repozytoriach, bibliotekach cyfrowych, itp. Funkcję RSS oferuje Federacja Bibliotek Cyfrowych, KOED i wiele innych.

Baza wiedzy w portalu Uwolnij Naukę. [data dostępu 15.04.2020. Dostępny w: https://uwolnijnauke.pl/baza-wiedzy.

W portalu Uwolnij Naukę - tworzonym przez członków KOED - na bieżąco tworzona jest baza wiedzy o różnych inicjatywach związanych z otwarta nauką.  Tam można znaleźć szerszy zakres treści i doniesień do zagadnienia.

7. Bibliografia - literatura poszerzająca wiedzę

Przygotowaliśmy dla Państwa wybór literatury i odniesień do Internetu, niestety jest w większości w języku angielskim, związane jest to z faktem, że znaczna liczba materiałów na ten temat powstała za granicą. W Polsce nie mamy zbyt wielu opracowań w tym zakresie, te które są, staraliśmy się tu ująć. Jeśli zdarzy się tak, że któreś z odniesień (link) nie będzie działało zalecam skopiowanie tytułu i wklejenie go do wyszukiwarki, z pewnością zlokalizuje ona nowy link. Wszystkie zostały zaktualizowane w roku 2020, co jest widoczne w przypisie, ale w internecie wszystko się tak szybko zmienia, że mogą czasem wystąpić zmiany.

Open Access — opracowania ogólne

1. Publikacje ICM UW na temat otwartej nauki:  [data dostępu 26.03.2020]. Tryb dostępu: https://otwartanauka.pl/baza-wiedzy/publikacje.
2. Piwowar, Heather​; Priem, Jason; Larivière, Vincent; Alperin, Juan, Pablo; Matthias, Lisa; Norlander Bree; Farley, Ashley; West, Jevin; Haustein, Stefanie. The state of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles. Peer J - The Journal of Life and Environmental Sciences, February 13, 2018. DOI: 10.7717/peerj.4375. [data dostępu 26.03.2020]. Tryb dostępu: https://peerj.com/articles/4375/.
3. Watson, Roger. Evolving trends in open access. Compliance Elliance Journal, 2019, Volume 1, Number 1. [data dostepu: 31.03.2020]. Tryb dostepu: https://ul.qucosa.de/api/qucosa%3A33909/attachment/ATT-0/.
4. Sugiri, Ludwig. Open Access publishing: how to sort the predatory from the legitimate. Quick Bite Talk, 1 June 2016. [data dostępu: 30.03.2020]. Tryb dostępu: https://www.youtube.com/watch?v=yhLAtEyiqSY.
5. Wprowadzenie do otwartej nauki, Kurs online. Opracowany przez pracowników ICM UW. Platforma Otwartej Nauki, Warszawa ICM UW, 2016. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: https://www.fosteropenscience.eu/node/1293.
6. Johannes (Jan) JM Velterop, Guide to Open Access Publishing and Scholarly Societies, OSI 2005. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: http://www.soros.org/openaccess/pdf/open_access_publishing_and_scholarly_societies.pdf.
7. E. Canessa, M. Zennaro, Science Dissemination using Open Access. ICTP-SDU, Italy 2008. Kompendium wiedzy o OA. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: http://sdu.ictp.it/openaccess/book.html.
8. Raym Crow, Campus-based publishing partnerships: A guide to critical issues. SPARC Baltimore 2008. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: http://www.arl.org/sparc/partnering/guide/.
9. Przewodnik po otwartej nauce. Justyna Hofmokl, Bednarek-Michalska, Bożena ; Bendyk, Edwin ; Siewicz, Krzysztof ; Szprot, Jakub ; Tarkowski, Alek. Warszawa 2009. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=44002.
10. Justyna Hofmokl Internet jako dobro wspólne. Warszawa WAiP 2009. [data dostępu 7.03.2020]. Tryb dostępu: http://otworzksiazke.pl/books/28314.
11. Bailey, Charles W. Jr. The Open Access Bibliography. [data dostępu 27.03.2020]. Tryb dostępu: http://digital-scholarship.org/oab/oab.htm.