Moduł 7. Środki ochrony w razie naruszenia praw autorskich

Tematem modułu jest problematyka naruszenia praw autorskich i związanych z tym konsekwencji prawnych. Moduł zawiera także opis:

• niektórych kwestii związanych z korzystaniem przez uprawnionego ze środków ochrony praw autorskich na drodze postępowania sądowego;
• przebiegu postępowania;
• sposobów rozstrzygnięcia;
• sytuacji, w których wyłączona jest wyjątkowo odpowiedzialność niektórych podmiotów za naruszenia praw autorskich (np. usługodawców internetowych czy bibliotekarzy);
• roli bibliotek i bibliotekarzy w procesie egzekwowania praw autorskich.

Z niniejszej lekcji dowiesz się, w jaki sposób może dojść do naruszenia praw autorskich, jakie są procedury oraz kary w przypadku naruszenia prawa, a także jakie są obowiązki bibliotekarzy.

Z naruszeniem praw autorskich mamy do czynienia za każdym razem, gdy podmiot nieuprawniony wchodzi w zakres prawa autorskiego osoby uprawnionej z wyjątkiem omówionych w ramach modułu 4 (tekst dostępny jest pod adresem: https://moodle.umk.pl/BU/mod/book/view.php?id=110) sytuacji związanych z dozwolonym użytkiem, czy to osobistym, czy społecznie ważnym np. związanych z udostępnieniem w bibliotece zasobów dla osoby niepełnosprawnej.

Przykładowo sporządzenie kopii książki lub nagrania nie w celu użytku osobistego (art. 23 PrAut) lub w sposób naruszający słuszne interesy twórcy (art. 35 PrAut) stanowi naruszenie praw autorskich majątkowych o ile odpowiedzialność ta nie jest ustawowo lub umownie (poprzez zawarcie umowy z twórcą, której przedmiotem jest udzielenie licencji na takie korzystanie z utworu lub przeniesienie praw na określonych zasadach) wyłączona.

Naruszeniem praw autorskich osobistych twórcy są wszelkie działania, które godzą w osobistą więź twórcy z utworem, a w szczególności polegają na ingerencji w treść i formę utworu lub jego rzetelne wykorzystanie (art. 16 PrAut) albo mają na celu przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego utworu (art. 115 PrAut).

Do naruszenia praw autorskich może dojść w sposób bezpośredni lub pośredni.

Naruszeniem bezpośrednim jest działanie samego sprawcy, który wchodzi w zakres monopolu uprawnionego. Może ono przykładowo przybrać postać przypisania sobie autorstwa cudzego dzieła w wersji oryginalnej (art. 115 ust. 1 PrAut) lub zwielokrotnienia i upowszechnienia utworu w wersji oryginalnej bez zgody osoby uprawnionej (art. 117 ust. 1 PrAut).

Możliwe jest także dopuszczenie się pośredniego naruszenia praw. Przykładowo odpowiedzialność cywilną za naruszenie praw autorskich, oprócz sprawcy, ponoszą także: pomocnik, podżegacz oraz osoba, która świadomie skorzystała w wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 kodeksu cywilnego). Poza tym, zgodnie z kodeksem cywilnym odpowiedzialność może ponieść osoba trzecia, jeśli sprawcy czynu nie można przypisać winy z powodu wieku (art. 426 k.c. - małoletni do lat trzynastu) lub odpowiedzialności nie można przypisać jej ze względu na znajdowanie się w stanie wyłączającym poczytalność (art. 425 k.c.).

Za pośrednie naruszenia można również być pociągniętym do odpowiedzialności (art. 18 – 19 kodeksu karnego, które jako ogólne, mogą mieć zastosowanie, jeśli przepisy szczególne zawarte w PrAut nie stanowią inaczej).

Co ważne, samo umożliwienie korzystania z urządzenia, korzystanie z którego może wiązać się z naruszeniem praw autorskich nie jest czynem niedozwolonym. Co do zasady więc, producent urządzeń, które nie służą wyłącznie jako narzędzia umożliwiające bezprawne działania, nie będzie ponosił odpowiedzialności. Mogą to być przykładowo: kserokopiarka, komputer, urządzenie wielofunkcyjne. Niemniej w niektórych przypadkach producent urządzenia, które umożliwiło dokonanie czynu bezprawnego poniesie odpowiedzialność z tytułu podżegania (nakłaniania) lub pomocnictwa. Taki zarzut postawiono isoHunt (USA) w szczególnej sprawie Metro-Goldwyn-Mayer Studios Inc. Przeciw Grokster, Ltd. Ze szczegółami sprawy zapoznać się można tutaj [http://www.nowemedia.org.pl/joomla/index.php?option=com_k2&view=item&id=631].

W Polsce sprawami, które rozpatrywane były na podobnej podstawie były postępowania dotyczące funkcjonowania dwóch serwisów internetowych – OdSiebie.com oraz Chomikuj.pl, które umożliwiały użytkownikom wymianę plikami, w tym plikami naruszającymi prawa autorskie.

Także inne systemy prawne (poza Polską i Stanami Zjednoczonymi) nakładają odpowiedzialność na osoby niebędące bezpośrednimi sprawcami. Przykładowo w Wielkiej Brytanii odpowiedzialność ponosi, kto dostarcza środki służące do bezprawnego zwielokrotniania utworów lub kto udostępnia utwory audio oraz audiowizualne z naruszeniem praw autorskich.

Także przepisy prawne w Republice Południowej Afryki przewidują możliwość poniesienia odpowiedzialności zarówno przez osobę, która narusza prawa autorskie przysługujące twórcy, jak i osobę, która sprawia, że takiego czynu dopuszcza się osoba trzecia (pomocnictwo lub podżeganie).

Państwa członkowskie UE przyjęły w dniu 24 października 1995 roku dyrektywę 95/46/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobodnym przepływie tych danych. Aby zapewnić swobodną wymianę gospodarczą między krajami UE a Stanami Zjednoczonymi, a przy tym zagwarantować w USA odpowiedni poziom ochrony danych osobowych, Unia Europejska na mocy decyzji Komisji Europejskiej 2000/520/WE z dnia 26 lipca 2000 r. przyjęła program „Safe Harbour”. Program zakłada wyłączenie odpowiedzialności administratorów wyszukiwarek, dostawców usług internetowych, bibliotek oraz ośrodków uniwersyteckich za naruszenia dokonane przez użytkowników. Aby móc uwolnić się od odpowiedzialności, dostawca usług musi spełnić przesłanki, które zostaną omówione poniżej.

• określenie osoby zgłaszającego naruszenie, wraz z danymi umożliwiającymi kontakt,
• listę materiałów naruszających prawa autorskie uprawnionego (wraz z adresem URL),
• oświadczenie uprawnionego, że zamieszczone materiały naruszają jego prawa autorskie oraz że zawiadomienie dokonywane jest w dobrej wierze,
• oświadczenie, że informacje zawarte w zawiadomieniu są według wiedzy zgłaszającego zgodne ze stanem faktycznym,
• pełnomocnictwo, jeśli z zawiadomieniem występuje pełnomocnik uprawnionego,
• podpis zgłaszającego.
  

Po otrzymaniu zawiadomienia, usługodawca powinien:

• niezwłocznie usunąć bezprawne materiały lub uniemożliwić dostęp do nich,
• powiadomić osobę, która udostępniła materiały o fakcie zgłoszenia naruszenia praw autorskich oraz o usunięciu lub zablokowaniu dostępu do materiałów będących przedmiotem zgłoszenia.

Uprawniony nie ma obowiązku przedstawienia orzeczenia sądowego stwierdzającego naruszenie, aby zgłoszenie było skuteczne. Postanowienia wyżej wspomnianej ustawy przyznają użytkownikowi, którego pliki zostały uznane za bezprawne, prawo do odpowiedzi na zawiadomienie. Jeśli zawiadomienie będzie zawierało oświadczenie użytkownika mówiące, że umieszczone na serwerze pliki nie naruszają praw autorskich żadnego podmiotu, usługodawca ma obowiązek powiadomić o tym uprawnionego. Wówczas, uprawniony powinien w terminie zawitym dwóch tygodni wnieść pozew lub zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa do sądu? (lub innego właściwego organu). W przeciwnym razie, usługodawca jest zobowiązany do przywrócenia dostępu do spornych materiałów. Usługodawcy nie ponoszą odpowiedzialności za usunięcie plików w dobrej wierze na skutek otrzymania zawiadomienia o naruszeniu praw autorskich. Dotyczy to także sytuacji, gdy sąd wyda ostateczne orzeczenie stwierdzające brak naruszenia.

Unia Europejska przygotowała podobną acz bardziej elastyczną regulację w postaci omówionej w Module 2 (tekst dostępny jest pod adresem; http://cyber.law.harvard.edu/copyrightforlibrarians/Module_2:_The_International_Framework) Dyrektywy 2000/31/KE w sprawie niektórych aspektów prawnych usług w społeczeństwie informacyjnym, a w szczególności handlu elektronicznego w obrębie wolnego rynku (tzw. Dyrektywa „e-commerce”). Dyrektywa zawiera odrębne przepisy dotyczące różnych usługodawców. Samo udostępnienie kanału transmisyjnego lub usług cachingu (usługi polegającej na przekazywaniu, w sieci połączeń komunikacyjnych, informacji dostarczanych przez adresata usługi, art. 13 dyrektywy) oraz zwykłego przekazu (art. 12 dyrektywy) nie rodzi odpowiedzialności. Usługodawcy, którzy umożliwiają tylko samo przechowywanie plików (hosting – art. 14 Dyrektywy) są zwolnieni z odpowiedzialności, o ile:

• nie mają wiarygodnych wiadomości o bezprawnym charakterze działalności lub informacji a w przypadku zgłoszenia roszczeń odszkodowawczych – o stanie faktycznym lub okolicznościach, które w sposób oczywisty świadczą o tej bezprawności,
• usługodawca podejmie niezwłocznie odpowiednie działania w celu usunięcia lub uniemożliwienia dostępu do informacji, gdy uzyska takie wiadomości lub zostanie o nich powiadomiony.

Kontrowersje rodzi sformułowanie 'wiarygodne wiadomości'. Niejasne jest, czy otrzymanie zawiadomienia od uprawnionego stanowi wiarygodną informację. Co więcej, nie zostało rozstrzygnięte, - przez kogo?, - czy w zawiadomieniu powinny się znajdować dowody, aby uznać je za wiarygodne? Jeśli tak, to jakie? Kolejnym pytaniem jest to, czy osoba zgłaszająca ma obowiązek ujawnienia swojej tożsamości oraz złożenia oświadczenia, że działa w dobrej wierze, a także w jakich okolicznościach usługodawca ma obowiązek usunąć zawartość naruszającą prawa autorskie, aby nie zostać pociągniętym do odpowiedzialności prawnej. Także przesłanka wiedzy dotyczącej stanu faktycznego i okolicznościach świadczących o bezprawności nie jest wystarczająco precyzyjna.

Dyrektywa 2000/31/KE nie zawiera wyraźnych wskazówek odnośnie do sposobu postępowania na skutek otrzymania zawiadomienia. Brak klarowności regulacji prowadzi do nieporozumień pomiędzy usługodawcami a uprawnionymi z tytułu praw autorskich. Kolejnym mankamentem regulacji jest to, że dyrektywa milczy na temat uprawnień użytkownika, którego pliku usunięto, ponadto nie nakłada na usługodawców obowiązku zawiadomienia użytkownika o fakcie usunięcia lub zablokowania dostępu do plików.

Na skutek implementacji Dyrektywy przez Polskę 18 lipca 2002 roku uchwalona została stawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. 2002, nr 144, poz. 1204), która określa (art.1):

• obowiązki usługodawcy związane ze świadczeniem usług drogą elektroniczną,
• zasady wyłączenia odpowiedzialności usługodawcy z tytułu świadczenia usług drogą elektroniczną,
• zasady ochrony danych osobowych osób fizycznych korzystających z usług świadczonych drogą elektroniczną.

Art. 12 ustawy o stanowi, że odpowiedzialności nie podlega osoba świadcząca usługę ''cachingu'', jeśli:

1. nie jest inicjatorem przekazu danych;
2. nie wybiera odbiorcy przekazu danych;
3. nie wybiera oraz nie modyfikuje informacji zawartych w przekazie.

Wyłączenie dotyczy także hostingu, o ile działanie to ma wyłącznie na celu przeprowadzenie transmisji, a dane nie są przechowywane dłużej, niż jest to w zwykłych warunkach konieczne dla zrealizowania transmisji (art. 12 ust. 2).

Kolejne wyłączenie dotyczy transmisji danych oraz zapewnienia automatycznego i krótkotrwałego przechowywania tych danych w celu przyspieszenia ponownego dostępu do nich na żądanie innego podmiotu (art. 13). Osoba, która podejmuje tego rodzaju działanie nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli:

1. nie modyfikuje danych,
2. posługuje się uznanymi i stosowanymi zwykle w tego rodzaju działalności technikami informatycznymi określającymi parametry techniczne dostępu do danych i ich aktualizowania oraz
3. nie zakłóca posługiwania się technikami informatycznymi uznanymi i stosowanymi zwykle w tego rodzaju działalności w zakresie zbierania informacji o korzystaniu ze zgromadzonych danych.

Odpowiedzialności za powyższe działania nie poniesie także osoba, która działając w ramach zasady „notice and takedown” niezwłocznie usunie dane albo uniemożliwi dostęp do przechowywanych danych, gdy uzyska wiadomość, że dane zostały usunięte z początkowego źródła transmisji lub dostęp do nich został uniemożliwiony, albo gdy sąd lub inny właściwy organ nakazał usunięcie danych lub uniemożliwienie do nich dostępu (art.13 ust.2).

Natomiast na mocy art. 14 ustawy z odpowiedzialności zwolniony jest usługodawca, który nie wiedział o bezprawnym charakterze informacji lub związanej z nimi działalności, a w razie otrzymania urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności niezwłocznie uniemożliwi dostęp do tych danych. Ust. 2 wyłącza odpowiedzialność usługodawcy wobec usługobiorcy za usunięcie lub uniemożliwienie dostępu do zasobów wskutek otrzymania urzędowego zawiadomienia o bezprawnym charakterze przechowywanych danych. Ustęp 3 stanowi, że usługodawca, który uzyskał wiarygodną wiadomość o bezprawnym charakterze przechowywanych danych dostarczonych przez usługobiorcę i uniemożliwił dostęp do tych danych, nie odpowiada względem tego usługobiorcy za szkodę powstałą w wyniku uniemożliwienia dostępu do tych danych, jeżeli niezwłocznie zawiadomił usługobiorcę o zamiarze uniemożliwienia do nich dostępu. Przepisów art. 14 nie stosuje się wobec usługodawcy, który przejął kontrolę nad usługobiorcą. Natomiast art. 15 stanowi, że usługodawca nie ma obowiązku przeprowadzania kontroli przechowywanych zasobów.

Systemy prawne mogą się różnić między sobą w kwestii wyłączenia odpowiedzialności usługodawców za działania użytkowników. Prawo australijskie zawiera regulację podobną do rozwiązań amerykańskich z tym wyjątkiem, że nie nakłada na ISP obowiązku zawiadomienia użytkownika o usunięciu plików. Prawo izraelskie udziela ochrony tylko tym usługodawcom, którzy stosują zasadę „notice and takedown”, ale nie zobowiązuje usługodawcy do niezwłocznego usunięcia plików. Przyznaje natomiast użytkownikowi prawo do odpowiedzi w terminie trzech dni od zawiadomienia. Brak udzielenia odpowiedzi skutkuje usunięciem plików. Indie natomiast nie uznają postanowień programu „Safe harbour - bezpieczna przystań” dotyczących usługodawców. Tam za działania użytkowników odpowiedzialność mogą ponieść usługodawcy nawet jeśli nie podjęli żadnego czynnego ani bezpośredniego działania zmierzającego do naruszenia.

Zasady te mogą mieć duże znaczenie dla bibliotekarzy, którzy biorą udział lub nadzorują prace nad sieciami powstającymi w ramach współpracy między bibliotekami a ośrodkami uniwersyteckimi. Stąd też, warto dokładnie zapoznać się z postanowieniami dyrektywy, szczególnie z regułami dotyczącymi wyłączenia odpowiedzialności oraz z treścią przepisów działu 3 PrAut – Dozwolony użytek chronionych utworów (zwłaszcza art. 28 lit. c).

Twórcy, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, przysługuje roszczenie o zaniechanie bezprawnego działania (art. 78 ust. 1 zdanie 1 PrAut). W przypadku, gdy doszło już do naruszenia tych praw, twórcy przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego, czyli usunięcie przez sprawcę skutków naruszenia. W szczególności może to polegać na złożeniu publicznego oświadczenia o określonej treści i formie. Jeśli działanie, które wywołało naruszenie było zawinione (chodzi tu już nawet o najlżejszą postać winy), twórca może domagać się zasądzenia zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (szkodę o charakterze niemajątkowym) lub zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Co do zasady z wyżej wymienionymi roszczeniami może wystąpić sam twórca, ale ustawa przewiduje także (art. 78 ust. 2), że w razie śmierci twórcy, o ile twórca nie wyraził innej woli, z powyższymi roszczeniami mogą wystąpić kolejno: małżonek,awjegobrakukolejno:zstępni,rodzice,rodzeństwo,zstępnirodzeństwa. Jeśli twórca nie wyraził innej woli, w tej samej kolejności osoby te mogą wykonywać osobiste prawa autorskie zmarłego twórcy (art. 78 ust. 3 PrAut). Jednak trzeba mieć na uwadze, że osoby te nie dziedziczą praw osobistych twórcy, ponieważ prawa takie nie podlegają dziedziczeniu. Ich zadanie ogranicza się do reprezentowania twórcy w wykonywaniu jego praw oraz do występowania o ochronę praw osobistych zmarłego twórcy. Ponadto, o ile twórca nie wyraził innej woli, z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych twórcy może wystąpić również stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, która za życia twórcy nimi zarządzała (art. 78 ust. 4 PrAut).

W przypadku naruszenia praw majątkowych twórcy, przysługują mu następujące roszczenia (art. 79 ust. 1 PrAut):

• zaniechanie naruszenia,
• usunięcie skutków naruszenia,
• o naprawienie wyrządzonej szkody (majątkowej):

• na zasadach ogólnych (415 i n. k.c.),
• albo poprzez zapłatę sumypieniężnejwwysokościodpowiadającejdwukrotności,awprzypadkugdynaruszeniejestzawinione-trzykrotnościstosownegowynagrodzenia,którewchwilijegodochodzeniabyłobynależnetytułemudzieleniaprzezuprawnionegozgodynakorzystaniezutworu,

• o wydanie uzyskanych korzyści.

Ponadto twórcy dodatkowo przysługują dwa roszczenia (art. 79 ust. 2 PrAut):

• o jedno- lub wielokrotne ogłoszenie w prasie oświadczenia o określonej treści i formie lub podanie do publicznej wiadomości fragmentu lub całości orzeczenia sądowego (w takim zakresie i w taki sposób, jaki zostanie wskazany przez sąd),
• ozapłatęprzezosobę,któranaruszyłaautorskieprawamajątkowe,odpowiedniejsumypieniężnej,nieniższejniżdwukrotnawysokośćuprawdopodobnionychkorzyściodniesionychprzezsprawcęzdokonanegonaruszenia,narzeczFunduszu,októrymmowawart.111,gdynaruszeniejestzawinioneizostałodokonanewramachdziałalnościgospodarczejwykonywanejwcudzymalbowewłasnymimieniu,choćbynacudzyrachunek

• „sąd może nakazać osobie, która naruszyłaautorskie prawamajątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe (art. 79 ust. 3).
• sąd, rozstrzygając o naruszeniuprawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności może orzec o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu. Orzekając, sąd uwzględnia wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich” (art. 79 ust. 4).

Z kolei zgodnie z art. 80 pr. aut.: „Sąd właściwy do rozpoznania spraw o naruszenieautorskich prawmajątkowych miejsca, w którym sprawca wykonuje działalność lub w którym znajduje się jego majątek, także przed wytoczeniem powództwa rozpoznaje, nie później niż w terminie 3 dni od dnia złożenia w sądzie, wniosek mającego w tym interes prawny:

1. o zabezpieczenie dowodów oraz o zabezpieczenie związanych z nimi roszczeń;
2. o zobowiązanie naruszającegoautorskie prawamajątkowe do udzielenia informacji i udostępnienia określonej przez sąd dokumentacji mającej znaczenie dla roszczeń, o których mowa w art. 79 ust. 1;
3. o zobowiązanie innej niż naruszający osoby do udzielenia informacji, które mają znaczenie dla roszczeń, określonych w art. 79 ust. 1, o pochodzeniu, sieciach dystrybucji, ilości i cenie towarów lub usług naruszającychautorskie prawamajątkowe, jeżeli:

• stwierdzono, że posiada ona towary naruszająceautorskie prawamajątkowe, lub
• stwierdzono, że korzysta ona z usług naruszających autorskie prawa majątkowe, lub
• stwierdzono, że świadczy ona usługi wykorzystywane w działaniach naruszającychautorskie prawamajątkowe, lub
• została przez osobę określoną w lit. a, b lub c wskazana jako uczestnicząca w produkcji, wytwarzaniu lub dystrybucji towarów lub świadczeniu usług naruszającychautorskie prawa majątkowe,

a powyższe działania mają na celu uzyskanie bezpośrednio lub pośrednio zysku lub innej korzyści ekonomicznej, przy czym nie obejmuje to działań konsumentów będących w dobrej wierze”.

Przykładowo, jeśli z roszczeniem występuje twórca lub osoby mu bliskie wskazane w art. 78 ust. 2 pr. aut. termin wynosi 10 lat. Jeśli powództwo zostało wytoczone przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą (stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, która za życia twórcy nimi zarządzała – tak m.in. J. Barta i R. Markiewicz: „Prawo autorskie”, Warszawa 2008, s. 187 i n. oraz Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 grudnia 2007, III SK 16/07, niepubl.) zastosowanie znajdzie krótszy termin.

Przy wytaczaniu powództwa warto pamiętać o instytucji dozwolonego użytku, która uregulowana została w art. 23-35 pr.aut. Szczególnie istotne znaczenie ma treść art. 23 pr.aut., zgodnie z którym: „Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego”.

Należy także pamiętać o tym, że z zakresu dozwolonego użytku osobistego wyłączona została możliwość „budowania według cudzego utworu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego” a także „korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym”.

Co więcej, jak stanowi ust. 2 art. 23 pr.aut. „zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego”.

Jeśli będziesz korzystał z utworu w zakresie dozwolonego użytku, to nie naruszasz praw autorskich.

Pomimo wielu prób zmierzających do ujednolicenia międzynarodowego prawa autorskiego, prawa proceduralnego, reguł dotyczących ciężaru dowodu, a także rodzajów roszczeń odszkodowawczych i ich wysokości, nie udało się stworzyć jednolitego systemu ochrony o zasięgu globalnym. Z tego też powodu właściwość sądu krajowego, przed którym powód będzie dochodził ochrony praw autorskich może mieć ogromne znaczenie, dotyczy to również właściwości prawa merytorycznego, wyznaczanego przez normy prawa międzynarodowego prywatnego.

Ochrona praw autorskich i praw pokrewnych ma charakter terytorialny, co oznacza, że ochrona polskich utworów za granicą unormowana jest w ustawodawstwach poszczególnych państw, jak również wynika z zawartych przez Polskę umów międzynarodowych. Z zasady terytorializmu praw autorskich wynika, że zakres ochrony oraz krąg uprawnionych podmiotów w jedynym kraju nie mają znaczenia dla sytuacji tych praw w innych krajach.

Prawo właściwe dla naruszeń praw autorskich wyznaczają normy prawa prywatnego międzynarodowego. W Polsce są to następujące zasady:

1. Stosownie do przepisu art. 5 ust. 2 zdanie 2 Konwencji Berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych – prawem właściwym do dochodzenia ochrony praw autorskich jest prawo obowiązujące w każdym kraju, w którym doszło do niedozwolonego korzystania z dzieła (lexlociprotectionis). Prawo tego kraju decyduje także o rodzaju środków ochrony przyznanych uprawnionemu. Regulacja ta pozostaje w zgodzie z zasadą terytorializmu (tak M. Świerszczyński: Deliktyinternetowewprawieprywatnymmiędzynarodowym, Kraków 2006, s. 173 i n.).

2. Również rozporządzenie WE nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) przewiduje w art. 8 dla zobowiązań pozaumownych wynikających z naruszenia prawa własności intelektualnej właściwość prawa państwa, na podstawie którego dochodzi się ochrony. Wybór prawa właściwego przez strony jest niedopuszczalny. Podobnie art. 46 ust. 3 ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe stanowi, że „do ochrony praw własności intelektualnej stosuje się prawo państwa, na podstawie którego dochodzi się ochrony” a w ust. 1 art. 46 wskazano, że „powstanie, treść i ustanie prawa własności intelektualnej podlegają prawu państwa, w którym ma miejsce korzystanie z tego prawa”. Prawo właściwe przesądza więc m.in. o tym, czy dany rezultat pracy człowieka spełnia cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego oraz decyduje o powstaniu, treści, zakresie i czasie ochrony stosownie do treści art. 15 rozporządzenia Rzym II. Art. 15 rozporządzenia Rzym II wyznacza zakres prawa właściwego w następujący sposób: „Prawu właściwemu dla zobowiązań pozaumownych na podstawie niniejszego rozporządzenia podlegają w szczególności:

1. podstawa i zakres odpowiedzialności, w tym oznaczenie osób, które mogą być pociągnięte do odpowiedzialności za swoje czyny;
2. przesłanki zwolnienia z odpowiedzialności, jej ograniczenia i współodpowiedzialność;
3. istnienie, charakter i ocena szkody lub dochodzonego sposobu jej naprawienia;
4. środki, które sąd może podjąć w celu zapobieżenia naruszeniu lub szkodzie lub w celu zaniechania naruszenia lub wyrządzenia szkody, lub w celu zapewnienia naprawienia szkody, w granicach uprawnień przyznanych sądowi na mocy właściwego dla niego prawa procesowego;
5. kwestia zbywalności roszczenia o naprawienie szkody, w tym dopuszczalności jego dziedziczenia;
6. osoby uprawnione do odszkodowania za szkody poniesione osobiście;
7. odpowiedzialność za czyny innych osób;
8. sposoby wygaśnięcia zobowiązania, przedawnienie i terminy zawite, w tym początek, przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia lub terminu zawitego.”

Z uwagi na fakt, że funkcjonowanie sieci informatycznych nie jest ograniczone terytorialnie dla naruszeń, do których dochodzi za ich pośrednictwem, czyli do naruszeń wielomiejscowych oraz wynikających z nich zobowiązań pozaumownych właściwe będzie prawo wszystkich krajów, w których ma miejsce eksploatacja utworu przez użytkownika finalnego. Jak wskazuje M. Czajkowska-Dąbrowska odwołanie się do łącznika lexlociprotectionis prowadzi do sytuacji, w której sąd zobowiązany jest do stosowania zagranicznych regulacji autorskich, gdy naruszenie miało wielomiejscowy charakter (M. Czajkowska-Dąbrowska: Prawowłaściwedlaprawautorskich,najnowszetendencjewEuropie, Kwartalnik Prawa Prywatnego 3/1993).

Biblioteki są jednymi z głównych nabywców chronionych prawem autorskim utworów. Instytucje te udostępniają utwory szerokim kręgom osób. Choć bibliotekarze wyrażają wolę ochrony praw autorskich, do ich głównych obowiązków należy zapewnianie dostępu do materiałów oraz rzetelnej informacji, a nie egzekwowanie prawa. Stowarzyszenia bibliotekarzy przychodzą bibliotekarzom z pomocą poprzez tworzenie wskazówek, których celem nadrzędnym jest dbałość o zachowanie odpowiednich proporcji między ochroną praw autorskich a efektywną pracą instytucji.

Przykładowo, Kodeks Etyki Bibliotekarza i Pracownika Informacji przyjęty przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich (obowiązujący od 1 marca 2011 roku) w części pierwszej zatytułowanej „Podstawowe zasady” zawiera zarówno postanowienia, że: „stwarzanie możliwości swobodnego i powszechnego dostępu do narodowych i światowych zasobów informacyjnych oraz ochrona i transmisja społeczna dziedzictwa kultury i nauki: jest jedną z podstawowych powinności bibliotekarza, jak i takie, że: „Bibliotekarze i pracownicy informacji respektują prawo autorskie i własności intelektualnej.” Pełen tekst KEBiPI znajduje się pod adresem: [http://www.sbp.pl/artykul/?cid=172].

Dlatego tak ważnym jest znajomość prawa autorskiego przez bibliotekarzy, by wiedzieli, jakie ich instytucje mają uprawnienia i co mogą zrobić bibliotekarze dla swoich użytkowników, a czego powinni się wystrzegać, by nie narazić instytucji na kłopoty prawne, szczególnie jeśli chodzi o upublicznianie utworów w Internecie.

Literatura dodatkowa:

1. Rafal Golat, Wykaz porad prawnych, tryb dostępu: [http://www.sbp.pl/repository/dlabibliotekarzy/wykaz_porad_prawnych/Golat_spotkania_autorskie.pdf] - artykuł Rafała Golata na temat spotkań autorskich oraz praw twórcy.
2. Howorka B: „Elementy prawa dla bibliotekarzy i dokumentalistów”, Warszawa 1990.
3. Barta J., Markiewicz R: „Prawo autorskie”, Warszawa 2010.

Postępowanie sądowe

1. Poniższe wyroki rozszerzają zasadnicze kwestie przedyskutowane w tym module:
2. Sony Corporation of America v. Universal City Studios, Inc., 464 U.S. 417 (1984) (tekst dostępny jest pod adresem: http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/1984%20Sony%20Abridged.pdf ) (odpowiedzialność osób trzecich).
3. CBSSongsLimited&Othersv.AmstradConsumerElectronicsPlcandAnor.,HouseofLords,12May1988(tekstdostępnyjestpodadresem:http://www.ipo.gov.uk/ipcass/ipcass-legislation/ipcass-legislation-copyact-1956/ipcass-cbs.htm)(odpowiedzialnośćosóbtrzecich).

1. Czy prawo w Twoim państwie przewiduje ograniczenie/wyłączenie odpowiedzialności dostawcy usług internetowych? Jeśli tak, scharakteryzuj te przepisy.

2. Wybierz jedną z czynności, jakie dokonywane są w Twojej bibliotece, a powiązane są z wykorzystaniem cudzych utworów (np. robienie wystaw) opisz ją i spróbuj powiedzieć, w jaki sposób należy zapewnić ochronę praw autorskich twórców w trakcie wykonywania tej czynności.

1. Zastanów się wraz z bibliotekarzami z innych państw, który system prawny zapewnia najpełniejszą ochronę praw autorskich, a który korzysta w ramach dozwolonego użytku.

2. Ustosunkuj się do opinii innych bibliotekarzy.

Autorem tego modułu jest Dmitriv Tishyevich. Za obróbkę edytorską odpowiedzialny jest zespół, w którego skład wchodzili: Sebastian Diaz, William Fisher, Urs Gasser, Adam Holland, Kimberley Isbell, Peter Jaszi, Colin Maclay, Andrew Moshirnia, oraz Chris Peterson.

Tłumaczenie i adaptacja: Daria Gęsicka, Bożena Bednarek-Michalska.

Wszystkie nazwiska znajdują się na stronie kursu - tryb dostępu: http://cyber.law.harvard.edu/copyrightforlibrarians/Contributors.