Moduł 3: Zakres prawa autorskiego
| Strona: | Biblioteka Uniwersytecka UMK |
| Kurs: | Prawo autorskie dla bibliotekarzy (kurs otwarty) |
| Książka: | Moduł 3: Zakres prawa autorskiego |
| Wydrukowane przez użytkownika: | Gość |
| Data: | czwartek, 18 kwiecień 2024, 13:21 |
Spis treści
- 1. Przedmiot modułu/zakres tematyczny (nauki)
- 2. Analiza przypadku
- 3. Lekcja 3
- 4. Co obejmuje ochrona prawnoautorska ?
- 5. Zasady ustalania autorstwa
- 6. Stosunek między naruszeniem praw autorskich a innymi nieuprawnionymi działaniami
- 7. Czas trwania ochrony
- 8. Rozszerzenie zakresu ochrony praw autorskich
- 9. Dodatkowe zasoby
- 10. Zadania dodatkowe
- 11. Współautorzy
1. Przedmiot modułu/zakres tematyczny (nauki)
Poniższy moduł dotyczy rodzajów utworów oraz zakresu ochrony, która jest przewidziana prawem autorskim.
2. Analiza przypadku
Profesor Anna rozważa nagranie swoich wykładów na DVD i sprzedawanie kopii za pomocą internetowego wydawcy. W tym celu nagrywa wykłady w bibliotece, gdzie ma dostęp do ciekawych zasobów i pomoc bibliotekarzy.
Podczas niektórych wykładów Profesor planuje wykorzystać muzykę ludową. Prosi bibliotekarkę Natalię, by podpowiedziała jej, jakie ma prawa i obowiązki względem właścicieli praw do nagrań, którymi zamierza wzbogacić swoje zajęcia i potem przekazać je wydawcy.
Podczas niektórych wykładów Profesor planuje wykorzystać muzykę ludową. Prosi bibliotekarkę Natalię, by podpowiedziała jej, jakie ma prawa i obowiązki względem właścicieli praw do nagrań, którymi zamierza wzbogacić swoje zajęcia i potem przekazać je wydawcy.
3. Lekcja 3
W tej lekcji uczestnik kursu dowie się, co obejmuje ochrona prawnoautorska, jaka jest definicja utworu, co oznacza oryginalność, utrwalenie, w jakich przypadkach ochrona prawnoautorska nie obowiązuje, co oznacza własność egzemplarza i jakie ma to skutki w sferze prawa autorskiego, jakie są zasady ustalania autorstwa, co to są utwory zależne, utwory audiowizualne i kinematograficzne, programy komputerowe oraz inne.
Często będzie przywoływane polskie prawo autorskie, warto mieć pod ręką tekst tego prawa w wygodnej edytowalnej formie na stronach Wikiźródeł.
4. Co obejmuje ochrona prawnoautorska ?
Zaczynamy rozważania o przedmiocie prawa autorskiego:
Art. 1.
1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory....
Zatem co to jest utwór?
Art. 1.
1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory....
Zatem co to jest utwór?
4.1. Definicja utworu
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83 z późn. zm.) definiujeutwór jako termin prawniczy następująco: jest to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Utwór jest chroniony prawem autorskim, gdy nie tylko mieści się w tej szeroko zakreślonej kategorii, ale spełnia także trzy cechy wskazane w Module 1.
Art. 1 ust.1 Pr Aut wskazuje:
utwór jako przedmiot prawa autorskiego musi być ustalony w jakiejkolwiek postaci, tj. w dowolny sposób, który umożliwia jego percepcję przez inne osoby niż twórca. Podkreślić należy, iż w polskim systemie prawnym, do objęcia ochroną prawnoautorską nie jest wymagane tzw. „utrwalenie” utworu (fixation) oznaczające zapisanie utworu na materialnym nośniku. Takie utrwalenie jest wymagane m.in. w prawie amerykańskim. W Polsce niekiedy wymagane jest dla powstania ochrony dla praw pokrewnych – np. fonogramów.
Zagadnienie to definiuje także Konwencja Berneńska w art. 2 ust 1, ale w tłumaczeniu tej konwencji pojawia się określenie dzieło, którego polska ustawa nie używa.
Utwór jest chroniony prawem autorskim, gdy nie tylko mieści się w tej szeroko zakreślonej kategorii, ale spełnia także trzy cechy wskazane w Module 1.
Art. 1 ust.1 Pr Aut wskazuje:
utwór jako przedmiot prawa autorskiego musi być ustalony w jakiejkolwiek postaci, tj. w dowolny sposób, który umożliwia jego percepcję przez inne osoby niż twórca. Podkreślić należy, iż w polskim systemie prawnym, do objęcia ochroną prawnoautorską nie jest wymagane tzw. „utrwalenie” utworu (fixation) oznaczające zapisanie utworu na materialnym nośniku. Takie utrwalenie jest wymagane m.in. w prawie amerykańskim. W Polsce niekiedy wymagane jest dla powstania ochrony dla praw pokrewnych – np. fonogramów.
Zagadnienie to definiuje także Konwencja Berneńska w art. 2 ust 1, ale w tłumaczeniu tej konwencji pojawia się określenie dzieło, którego polska ustawa nie używa.
„Określenie "dzieła literackie i artystyczne" obejmuje wszystkie dzieła literackie, naukowe i artystyczne, bez względu na sposób lub formę ich wyrażenia, takie jak książki, broszury i inne pisma; odczyty, przemówienia, kazania i inne dzieła tego rodzaju; dzieła dramatyczne lub dramatyczno-muzyczne; dzieła choreograficzne i pantomimy; dzieła muzyczne ze słowami lub bez słów; dzieła filmowe oraz zrównane z nimi dzieła wyrażane w podobny sposób jak film; dzieła rysunkowe, malarstwo, dzieła architektoniczne, rzeźby, dzieła rytownicze i litograficzne; dzieła fotograficzne oraz zrównane z nimi dzieła wyrażane w podobny sposób jak fotografia; dzieła sztuki użytkowej, ilustracje, mapy geograficzne, plany, szkice i dzieła plastyczne dotyczące geografii, topografii, architektury lub innych nauk.”
4.2. Pojęcie oryginalności
Zarówno Konwencja Berneńska jak i Porozumienie TRIPS wyraźnie nie wskazują, że chronione prawem autorskim utwory muszą cechować się oryginalnością. Jednak niemal wszystkie kraje wymagają, aby utwór choć w pewnym stopniu miał twórczy i oryginalny charakter.
Niestety nie ma międzynarodowego standardu określającego minimum oryginalności. W każdym państwie prawodawca wskazuje zatem, jakie cechy musi posiadać utwór, by spełniać wymóg oryginalności. W niektórych krajach, np. w USA czy Kanadzie pod pojęciem „oryginalnych” rozumie się tylko „niezależne, indywidualne koncepcje”, przejawiające się pewnym „minimum” twórczości. W innych państwach z kolei takich jak: Hiszpania czy Francja „oryginalność” definiowana jest jako odbicie osobowości autora w jego pracy.
W większości państw dzieło autora nie musi być nowatorskie czy pomysłowe, aby spełniało wymóg oryginalności. Nie musi także posiadać żadnych walorów estetycznych. Przykładowo SN USA w sprawie Feist Pulbications v. Rural Telephone Service Co (1991) uznał za oryginalne dzieło, które jest stworzone samodzielnie przez autora i jest przejawem jego kreatywności, choćby w minimalnym stopniu. Zdaniem Sądu, wymagany poziom kreatywności jest naprawdę niski. Konieczne jest jednak, aby nawet nieukończony, niewielki czy „oczywisty” utwór posiadał pewien twórczy charakter.
Na gruncie polskiej ustawy o prawie autorskim, za „utwór” uważa się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze (art. 1 ust. 1). Aby utwór mógł być chroniony prawem, musi więc cechować się indywidualnością oraz twórczością. Spełnienia tych wymogów można doszukiwać się m. in w doborze, układzie lub uporządkowaniu składników utworu. Nie sposób jednak jednoznacznie określić minimum indywidualności, jakie musi wykazywać dzieło, aby mogło być chronione prawem. Ocena uzależniona jest od konkretnych okoliczności. Interpretacji tych pojęć często dokonują sądy.
Przykładowo w wyroku z dnia 7 listopada 2007 r. (I ACa 800/07) Sąd Apelacyjny w Poznaniu orzekł, iż stwierdzenie, że utwór stanowi przejaw działalności twórczej oznacza, że utwór powinien stanowić rezultat działalności o charakterze kreacyjnym. Przesłanka „oryginalności” jest zrealizowana wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu.
Niestety nie ma międzynarodowego standardu określającego minimum oryginalności. W każdym państwie prawodawca wskazuje zatem, jakie cechy musi posiadać utwór, by spełniać wymóg oryginalności. W niektórych krajach, np. w USA czy Kanadzie pod pojęciem „oryginalnych” rozumie się tylko „niezależne, indywidualne koncepcje”, przejawiające się pewnym „minimum” twórczości. W innych państwach z kolei takich jak: Hiszpania czy Francja „oryginalność” definiowana jest jako odbicie osobowości autora w jego pracy.
W większości państw dzieło autora nie musi być nowatorskie czy pomysłowe, aby spełniało wymóg oryginalności. Nie musi także posiadać żadnych walorów estetycznych. Przykładowo SN USA w sprawie Feist Pulbications v. Rural Telephone Service Co (1991) uznał za oryginalne dzieło, które jest stworzone samodzielnie przez autora i jest przejawem jego kreatywności, choćby w minimalnym stopniu. Zdaniem Sądu, wymagany poziom kreatywności jest naprawdę niski. Konieczne jest jednak, aby nawet nieukończony, niewielki czy „oczywisty” utwór posiadał pewien twórczy charakter.
Na gruncie polskiej ustawy o prawie autorskim, za „utwór” uważa się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze (art. 1 ust. 1). Aby utwór mógł być chroniony prawem, musi więc cechować się indywidualnością oraz twórczością. Spełnienia tych wymogów można doszukiwać się m. in w doborze, układzie lub uporządkowaniu składników utworu. Nie sposób jednak jednoznacznie określić minimum indywidualności, jakie musi wykazywać dzieło, aby mogło być chronione prawem. Ocena uzależniona jest od konkretnych okoliczności. Interpretacji tych pojęć często dokonują sądy.
Przykładowo w wyroku z dnia 7 listopada 2007 r. (I ACa 800/07) Sąd Apelacyjny w Poznaniu orzekł, iż stwierdzenie, że utwór stanowi przejaw działalności twórczej oznacza, że utwór powinien stanowić rezultat działalności o charakterze kreacyjnym. Przesłanka „oryginalności” jest zrealizowana wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu.
4.3. Utrwalenie
Konwencja Berneńska pozostawia państwom członkowskim wybór czy utrwalenie utworu jest niezbędną przesłanką do udzielenia ochrony prawnoautorskiej. Artykuł 2 ust. 2 tej konwencji stanowi, że:
Amerykańskie prawo autorskie wymaga, aby utrwalenie było na tyle trwałe i niezmienne, by możliwe było nie tylko dostrzeżenie utworu, ale także by utwór mógł być powielany czy rozpowszechniany (o ile twórca wyrazi na to zgodę). Podobnie kanadyjskie sądy uznały, że dzieło musi zostać przedstawione w jakiejś materialnej formie, mniej lub bardziej trwałej (permanent) , która umożliwi zapoznanie się z utworem.
Wymóg utrwalania może stać się problematyczny w przypadku występów na żywo. Przykładowo w prawie amerykańskim utrwalenia dzieła może dokonać twórca lub osoba upoważnionego przez niego. Prowadzi to do zaskakujących konsekwencji. Jeśli choreograf zleci osobie trzeciej nagranie spektaklu, to choreografia będzie chroniona prawem autorskim. Jeśli natomiast kopie przedstawienia, wykonywanego na żywo, zostaną zarejestrowane i rozpowszechnione bez zgody wspomnianego choreografa, to choreografia nie będzie chroniona prawem autorskim (ponieważ nie została utrwalona za zgodą autora). W państwach, które udzielają ochrony prawnej bez względu na jego utrwalenie, nie mają występują takie problemy praktyczne.
Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) nakłada na wszystkich członków Światowej Organizacji Handlu (WTO) obowiązek ochrony występów czy przedstawień na żywo. Oznacza to, że nawet kraje które wymagają utrwalenia utworu ( m. in. USA) muszą wprowadzać regulacje prawne, które chronią utwory wykonywane na żywo bez ich wcześniejszego utrwalenia. Przykładowo Stany Zjednoczone wprowadziły specjalne przepisy zabraniające „utrwalania lub transmisji muzycznych przedstawień na żywo bez zezwolenia wykonawców oraz tworzenia kopii utworów muzycznych występów na żywo utrwalonych bez zgody autora”. Regulacja ograniczona jest jednak wyłącznie do utworów muzycznych. Nie odnosi się do innych form artystycznych wykonań (np. taniec).
W prawie polskim ochrona uzależniona jest nie od utrwalenia, a od ustalenia utworu, które może nastąpić w dowolnej postaci. Wystarcza zatem samo wykonanie improwizacji muzycznej czy pantomimy bez jakiejkolwiek potrzeby utrwalania ich na nośniku (np. zapis nutowy, maszynopisu, rejestracja na taśmie magnetofonowej lub płycie).
Wiele państw nie wymaga, aby chroniony prawem utwór był stworzony w jakiejś szczególnej formie. Przykładowo w Hiszpanii, Francji, Polsce czy Australii do objęcia ochroną nie jest konieczne utrwalenie utworu. Stany Zjednoczone czy Kanada uzależniają udzielenie ochrony prawnej od utrwalenia dzieła (utwór podlega ochronie dopiero od momentu jego zapisania na materialnym nośniku).„ustawodawstwo państw należących do Związku może przewidywać, iż dzieła literackie i artystyczne bądź jedna lub kilka ich kategorii korzystają z ochrony tylko w przypadku, gdy zostały utrwalone w pewnej materialnej formie.”
Amerykańskie prawo autorskie wymaga, aby utrwalenie było na tyle trwałe i niezmienne, by możliwe było nie tylko dostrzeżenie utworu, ale także by utwór mógł być powielany czy rozpowszechniany (o ile twórca wyrazi na to zgodę). Podobnie kanadyjskie sądy uznały, że dzieło musi zostać przedstawione w jakiejś materialnej formie, mniej lub bardziej trwałej (permanent) , która umożliwi zapoznanie się z utworem.
Wymóg utrwalania może stać się problematyczny w przypadku występów na żywo. Przykładowo w prawie amerykańskim utrwalenia dzieła może dokonać twórca lub osoba upoważnionego przez niego. Prowadzi to do zaskakujących konsekwencji. Jeśli choreograf zleci osobie trzeciej nagranie spektaklu, to choreografia będzie chroniona prawem autorskim. Jeśli natomiast kopie przedstawienia, wykonywanego na żywo, zostaną zarejestrowane i rozpowszechnione bez zgody wspomnianego choreografa, to choreografia nie będzie chroniona prawem autorskim (ponieważ nie została utrwalona za zgodą autora). W państwach, które udzielają ochrony prawnej bez względu na jego utrwalenie, nie mają występują takie problemy praktyczne.
Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) nakłada na wszystkich członków Światowej Organizacji Handlu (WTO) obowiązek ochrony występów czy przedstawień na żywo. Oznacza to, że nawet kraje które wymagają utrwalenia utworu ( m. in. USA) muszą wprowadzać regulacje prawne, które chronią utwory wykonywane na żywo bez ich wcześniejszego utrwalenia. Przykładowo Stany Zjednoczone wprowadziły specjalne przepisy zabraniające „utrwalania lub transmisji muzycznych przedstawień na żywo bez zezwolenia wykonawców oraz tworzenia kopii utworów muzycznych występów na żywo utrwalonych bez zgody autora”. Regulacja ograniczona jest jednak wyłącznie do utworów muzycznych. Nie odnosi się do innych form artystycznych wykonań (np. taniec).
W prawie polskim ochrona uzależniona jest nie od utrwalenia, a od ustalenia utworu, które może nastąpić w dowolnej postaci. Wystarcza zatem samo wykonanie improwizacji muzycznej czy pantomimy bez jakiejkolwiek potrzeby utrwalania ich na nośniku (np. zapis nutowy, maszynopisu, rejestracja na taśmie magnetofonowej lub płycie).
4.4. Wyłączenie idei spod ochrony prawnoautorskiej
Prawo autorskie nie obejmuje ochroną pomysłów ani faktów. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia pomysłu, idei czy jakiegoś odkrycia. Przykładowo prawo autorskie w USA wskazuje, że:
Art. 1 ust 2 z indeksem 1 Pr Aut stanowi, że:
Więcej informacji o merger doctrine można znaleźć w artykule Lewisa R. Claytona pod tytułem The Merger Doctrine opublikowanym pod adresem: http://www.paulweiss.com/files/tbl_s29Publications/FileUpload5679/5645/MergerDoct.pdf w THE NATIONAL LAW JOURNAL z 2005 roku.
Podobne regulacje można znaleźć w głównych konwencjach międzynarodowych. Konwencja Berneńska wskazuje, że ochrony prawnej nie stosuje się do wiadomości bieżących lub do wiadomości o wydarzeniach, mających charakter prostych informacji prasowych. Zarówno porozumienie TRIPS oraz WIPO wskazują, że prawo autorskie nie chroni idei, procedur, metod, działania ani pojęć matematycznych.„w żadnym przypadku prawo autorskie nie chroni samego pomysłu, procedury, procesu, metody, sposobu działania, pojęcia, zasad lub odkrycia, bez względu na formę, w której zostały one opisane, wyjaśnione lub zilustrowane.” - art. 17 U.S.C. Section 102(b).
Art. 1 ust 2 z indeksem 1 Pr Aut stanowi, że:
Wyłączenie spod ochrony prawa autorskiego faktów i idei sprzyja idei wolności słowa i dostępowi do informacji. Gdyby prawo autorskie uznawało za utwór idee i pomysły lub proste informacje prasowe, doszłoby do zignorowania idei wolności słowa, sparaliżowania rozwoju cywilizacyjnego i ograniczenia debaty publicznej. Warto dodać, że pomysł i sposób jego wyrażenia mogą być niekiedy nie do odróżnienia. Przykładowo jeśli istnieje tylko jeden sposób wyrażenia danego pomysłu może dojść do scalenia idei i sposobu jej wyrażenia. W doktrynie scalenia (ang. merger doctrine) podkreśla się, że spod ochrony wyłączony jest taki sposób wyrażenia, który jest nierozerwalnie powiązany z pomysłem oraz gdy jest to jedyny sposób na jego przedstawienie. Przykładowo teoria względności jest wyrażona za pomocą wzoru e=mc2."nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne."
Więcej informacji o merger doctrine można znaleźć w artykule Lewisa R. Claytona pod tytułem The Merger Doctrine opublikowanym pod adresem: http://www.paulweiss.com/files/tbl_s29Publications/FileUpload5679/5645/MergerDoct.pdf w THE NATIONAL LAW JOURNAL z 2005 roku.
4.5. Własność egzemplarza a autorskie prawo majątkowe i osobiste prawo autorskie
Własność egzemplarza utworu (posiadanie nośnika, nawet jedynego i oryginalnego) należy odróżnić od posiadania osobistych i majątkowych praw autorskich do utworu. Jeżeli osoba A posiada egzemplarz utworu, niekoniecznie musi być uprawniona z tytułu praw autorskich do tego dzieła. Autorskie prawa majątkowe mogą osobie tej przysługiwać tylko wtedy, jeśli np. wraz z własnością egzemplarza nabyła całość lub część praw majątkowych (albo uzyskała uprawniającą ją do autorskich praw majątkowych licencję).
Zgodnie z art. 52, PrAut:
W większości krajów właściciel egzemplarza ma prawo do dowolnego dysponowania egzemplarzem, włącznie z prawem do zniszczenia go (egzemplarza) lub uczynienia go niezdatnym do użytku. Jednakże niektóre traktaty i krajowe systemy prawne wyznaczają pewne granice swobody dla właściciela materialnego nośnika. Konwencja Berneńska w art. 15.1 stanowi, że:
"W razie podjęcia decyzji o zniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu plastycznego znajdującego się w miejscu publicznie dostępnym, właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub jego bliskim ofertę sprzedaży, jeżeli porozumienie się z nim, celem złożenia oferty, jest możliwe. Górną granicę ceny określa wartość materiałów. Jeżeli sprzedaż nie jest możliwa, właściciel jest obowiązany umożliwić twórcy sporządzenie kopii bądź - zależnie od rodzaju utworu - stosownej dokumentacji."
Zgodnie z art. 52, PrAut:
Autorskie prawa osobiste twórcy są niezbywalne o ile ustawa nie stanowi inaczej. Właściciel egzemplarza dzieła chronionego prawami autorskimi może skorzystać z wyjątku przewidzianym w oddziale 3 Pr Aut - może wykonać kopię utworu na użytek własny, a nawet podzielić się nią z osobami pozostającymi z nim w kręgu osobistym.1. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, przeniesienie własności egzemplarza utworu nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych do utworu.
2. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, przejście autorskich praw majątkowych nie powoduje przeniesienia na nabywcę własności egzemplarza utworu.
3. Nabywca oryginału utworu jest obowiązany udostępnić go twórcy w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do wykonywania prawa autorskiego. Nabywca oryginału może jednak domagać się od twórcy odpowiedniego zabezpieczenia oraz wynagrodzenia za korzystanie.
W większości krajów właściciel egzemplarza ma prawo do dowolnego dysponowania egzemplarzem, włącznie z prawem do zniszczenia go (egzemplarza) lub uczynienia go niezdatnym do użytku. Jednakże niektóre traktaty i krajowe systemy prawne wyznaczają pewne granice swobody dla właściciela materialnego nośnika. Konwencja Berneńska w art. 15.1 stanowi, że:
Polska ustawa w art. 32, że:"Ażeby autorzy dzieł literackich i artystycznych chronionych przez niniejszą konwencję byli uważani, w razie braku dowodu przeciwnego, za autorów i w następstwie tego mogli przed sądami państw należących do Związku dochodzić swych praw przeciw naruszającym je, wystarczy, by ich nazwiska były umieszczone na dziele w przyjęty sposób. Ustęp niniejszy ma zastosowanie - nawet jeżeli nazwisko to jest pseudonimem - od chwili, gdy pseudonim przyjęty przez autora nie pozostawia żadnych wątpliwości co do jego tożsamości."
"W razie podjęcia decyzji o zniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu plastycznego znajdującego się w miejscu publicznie dostępnym, właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub jego bliskim ofertę sprzedaży, jeżeli porozumienie się z nim, celem złożenia oferty, jest możliwe. Górną granicę ceny określa wartość materiałów. Jeżeli sprzedaż nie jest możliwa, właściciel jest obowiązany umożliwić twórcy sporządzenie kopii bądź - zależnie od rodzaju utworu - stosownej dokumentacji."
5. Zasady ustalania autorstwa
Autorstwo to element łączący autora z jego dziełem. Może nim być rzeczywista tożsamość twórcy, jego inicjały albo pseudonim.
Konwencja Berneńska pozostawia państwom sygnatariuszom dużą swobodę w definiowaniu twórcy utworu literackiego czy artystycznego. Artykuł 15 ust. 1 stanowi, iż:
hiszpańskie prawo autorskie wskazuje, że:
Polska ustawa stanowi w art. 8, że twórcą utworu może być wyłącznie osoba fizyczna (wyjątkowo, gdy twórca nie ujawnił swego autorstwa, przy wykonywaniu prawa autorskiego zastępowany jest przez producenta lub wydawcę, a w razie ich braku przez właściwą organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi):
Art. 8 ust. 2 PrAut w Polsce stanowi:
Art. 8 ust. 1 PrAut wskazuje, że prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Natomiast domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnieniem utworu. (art. 8 ust.2). Warto dodać, iż do osobistych uprawnień twórcy zalicza się prawo do „ujawnienia autorstwa” (art. 16 pkt 1). Twórca może więc nie skorzystać z tego uprawnienia i zataić swoje autorstwo publikując swoje dzieło anonimowo lub pod pseudonimem. Wówczas w wykonywaniu jego autorskich praw zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku - właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. (art. 8 ust. 3 PrAut).
Konwencja Berneńska pozostawia państwom sygnatariuszom dużą swobodę w definiowaniu twórcy utworu literackiego czy artystycznego. Artykuł 15 ust. 1 stanowi, iż:
W większości państw systemu prawa kontynentalnego (ang. civil law), za autora uznaje się tylko osobę fizyczną. Przykładowo:„ażeby autorzy dzieł literackich i artystycznych chronionych przez niniejszą konwencję byli uważani, (...) za autorów i w następstwie tego mogli przed sądami państw należących do Związku dochodzić swych praw przeciw naruszającym je, wystarczy, by ich nazwiska były umieszczone na dziele w przyjęty sposób. Ustęp niniejszy ma zastosowanie - nawet jeżeli nazwisko to jest pseudonimem - od chwili, gdy pseudonim przyjęty przez autora nie pozostawia żadnych wątpliwości co do jego tożsamości.”
hiszpańskie prawo autorskie wskazuje, że:
francuskie prawo autorskie stanowi, że:"osoba fizyczna, która stworzyła dzieło literackie, artystyczne, naukowe jest uważana za autora tego dzieła."
Natomiast w krajach common law (kraje o systemie prawa precedensowego) uznaje się za autora także jednostki organizacyjne, w tym osoby prawne."o ile nie postanowiono inaczej prawa autorskie przysługują osobie lub osobom, które zostały wskazane przy tytule utworu."
Polska ustawa stanowi w art. 8, że twórcą utworu może być wyłącznie osoba fizyczna (wyjątkowo, gdy twórca nie ujawnił swego autorstwa, przy wykonywaniu prawa autorskiego zastępowany jest przez producenta lub wydawcę, a w razie ich braku przez właściwą organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi):
Art. 8 ust. 2 PrAut w Polsce stanowi:
Za twórcę generalnie uważa się najczęściej osobę, która jest pomysłodawcą i autorem dzieła. Czasami jednak zdefiniowanie twórcy jest znacznie bardziej skomplikowane. Przykładowo, gdy utwór powstał przy udziale osób trzecich, które pomagały w tworzeniu utworu twórcy. W takich sytuacjach ustalenie kto jest twórcą dzieła będzie zależeć od okoliczności konkretnego przypadku."Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej
wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu."
Art. 8 ust. 1 PrAut wskazuje, że prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Natomiast domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnieniem utworu. (art. 8 ust.2). Warto dodać, iż do osobistych uprawnień twórcy zalicza się prawo do „ujawnienia autorstwa” (art. 16 pkt 1). Twórca może więc nie skorzystać z tego uprawnienia i zataić swoje autorstwo publikując swoje dzieło anonimowo lub pod pseudonimem. Wówczas w wykonywaniu jego autorskich praw zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku - właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. (art. 8 ust. 3 PrAut).
5.1. Współtwórcy
Współtwórcami są osoby, które stworzyły utwór wspólnie (dwie lub więcej osób). W większości państw prawa autorskie przysługują współtwórcom wspólnie. Przykładowo art. 9 ust 1 Pr Aut stanowi:
W Polsce współtwórcą może być tylko ta osoba, której twórcza działalność znajduje swoje odbicie w utworze. Należy jednak podkreślić, iż współpraca kilku osób może być uznana za wspólną twórczość tylko na podstawie analizy konkretnego stanu faktycznego (pozwala bowiem określić udział tych osób w powstawaniu dzieła). W tworzeniu utworu może uczestniczyć wiele osób, których wysiłek nie zawsze będzie jednak „twórczy i oryginalny”. Może się on cechować jedynie charakterem organizacyjnym czy technicznym. W Polsce Sąd orzekł w wyroku z dnia 5 lipca 2002 r. (III CKN 1096/00), że nie jest współtwórcą osoba, która przy tworzeniu obiektu fotograficznego wykonuje tylko czynności techniczne obsługi sprzętu fotograficznego ściśle według wskazówek twórcy.
W niektórych państwach współtwórcą może być tylko osoba, której wkładu nie można oddzielić od całości utworu i wykorzystać w sposób komercyjny. Przykładowo w Japonii za dzieło współautorskie uważa się utwór stworzony przez dwie lub więcej osób, których wkładu pracy nie można oddzielnie wykorzystywać. Jeśli natomiast części stworzone przez poszczególnych autorów mogą być traktowane jako oddzielny utwór (np. jeden autor komponuje muzykę, a drugi układa tekst piosenki), wówczas zwykle każdemu z nich przysługują samodzielne prawa autorskie do tak dającej się wyodrębnić części utworu.
Konwencja Berneńska choć uznaje instytucję współautorstwa, nie określa wprost jakie wymagania należy spełnić, aby stać się współtwórcą dzieła. Z tego powodu, w poszczególnych krajach, współautorstwo jest rozumiane w różny sposób. Zazwyczaj w państwach Europy kontynentalnej nie jest wymagane, aby każdy ze współtwórców przyczyniał się do powstania dzieła w takim samym stopniu. Zamiast tego wskazuje się, że wkład pracy każdego ze współautorów powinien cechować się pewnym minimum kreatywności, niezbędnym do objęcia ochroną powstałego utworu.Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej.
W Polsce współtwórcą może być tylko ta osoba, której twórcza działalność znajduje swoje odbicie w utworze. Należy jednak podkreślić, iż współpraca kilku osób może być uznana za wspólną twórczość tylko na podstawie analizy konkretnego stanu faktycznego (pozwala bowiem określić udział tych osób w powstawaniu dzieła). W tworzeniu utworu może uczestniczyć wiele osób, których wysiłek nie zawsze będzie jednak „twórczy i oryginalny”. Może się on cechować jedynie charakterem organizacyjnym czy technicznym. W Polsce Sąd orzekł w wyroku z dnia 5 lipca 2002 r. (III CKN 1096/00), że nie jest współtwórcą osoba, która przy tworzeniu obiektu fotograficznego wykonuje tylko czynności techniczne obsługi sprzętu fotograficznego ściśle według wskazówek twórcy.
W niektórych państwach współtwórcą może być tylko osoba, której wkładu nie można oddzielić od całości utworu i wykorzystać w sposób komercyjny. Przykładowo w Japonii za dzieło współautorskie uważa się utwór stworzony przez dwie lub więcej osób, których wkładu pracy nie można oddzielnie wykorzystywać. Jeśli natomiast części stworzone przez poszczególnych autorów mogą być traktowane jako oddzielny utwór (np. jeden autor komponuje muzykę, a drugi układa tekst piosenki), wówczas zwykle każdemu z nich przysługują samodzielne prawa autorskie do tak dającej się wyodrębnić części utworu.
5.2. Utwory zależne (opracowania)
Utwory zależne stanowią adaptację lub modyfikację wcześniejszych utworów, np. streszczenia utworów literackich lub filmowe adaptacje powieści. Konwencja Berneńska nie definiuje czym jest utwór zależny. Państwom sygnatariuszom wskazuje natomiast jakie utwory należy objąć ochroną prawnoautorską. Art. 2 ust. 3 Konwencji Berneńskiej wskazuje, iż:
Chociaż przepisy Konwencji Berneńskiej wskazują jakiego rodzaju utwory podlegają ochronie, nie precyzują jednak, jak bardzo utwór zależny musi różnić się od pierwotnego dzieła, aby był chroniony prawem autorskim. W rezultacie często nie jest jasne, na ile oryginalny i nowatorski musi być utwór zależny, w porównaniu z dziełem pierwotnym aby uznać opracowanie za odrębny utwór.
Przykładowo, w razie stworzenia przez rzeźbiarza rzeźby „na wzór” posągu „Myśliciel” autorstwa Augusta François-René Rodina (dzieło to przeszło już do domeny publicznej) może powstać wątpliwość odnośnie tego, jak bardzo ta rzeźba musi różnić się od dzieła pierwotnego, aby korzystać z ochrony prawa autorskiego. Orzecznictwo sądowe nie wypracowało w tej materii jednoznacznego stanowiska. Od opracowania należy jednak odróżnić tzw. dzieła inspirowane (tzn. takie, dla których inne dzieła są tylko pewnym „punktem wyjścia”, nie dochodzi zaś przy ich tworzeniu do przejęcia elementów twórczych z innego utworu, jak to ma miejsce w przypadku utworów zależnych).
Rozważenia wymaga także sytuacja, gdy utwór pierwotny na podstawie którego powstał utwór zależny nie przeszedł jeszcze do domeny publicznej, a twórca utworu zależnego nie uzyskał stosownego zezwolenia uprawnionego z tytułu praw autorskich do dzieła oryginalnego.
W niektórych krajach, np. w USA, utwory zależne stworzone bez wymaganego zezwolenia nie podlegają ochronie. W innych państwach, takich jak Holandia czy Francja, utwory zależne stworzone nawet bez zgody właściciela praw do utworu pierwotnego są również przedmiotem prawa autorskiego. Nie oznacza to jednak, że autor dzieła zależnego ma prawo do korzystania i rozporządzania prawami do utworu zależnego.
W Polsce art. 2 PrAut wskazuje, iż:
Przepis ten został włączony do Porozumienia TRIPS."bez uszczerbku dla praw autora dzieła oryginalnego, na równi z utworami oryginalnymi podlegają ochronie tłumaczenia, adaptacje, układy muzyczne i inne opracowania dzieła literackiego lub artystycznego".
Chociaż przepisy Konwencji Berneńskiej wskazują jakiego rodzaju utwory podlegają ochronie, nie precyzują jednak, jak bardzo utwór zależny musi różnić się od pierwotnego dzieła, aby był chroniony prawem autorskim. W rezultacie często nie jest jasne, na ile oryginalny i nowatorski musi być utwór zależny, w porównaniu z dziełem pierwotnym aby uznać opracowanie za odrębny utwór.
Przykładowo, w razie stworzenia przez rzeźbiarza rzeźby „na wzór” posągu „Myśliciel” autorstwa Augusta François-René Rodina (dzieło to przeszło już do domeny publicznej) może powstać wątpliwość odnośnie tego, jak bardzo ta rzeźba musi różnić się od dzieła pierwotnego, aby korzystać z ochrony prawa autorskiego. Orzecznictwo sądowe nie wypracowało w tej materii jednoznacznego stanowiska. Od opracowania należy jednak odróżnić tzw. dzieła inspirowane (tzn. takie, dla których inne dzieła są tylko pewnym „punktem wyjścia”, nie dochodzi zaś przy ich tworzeniu do przejęcia elementów twórczych z innego utworu, jak to ma miejsce w przypadku utworów zależnych).
Rozważenia wymaga także sytuacja, gdy utwór pierwotny na podstawie którego powstał utwór zależny nie przeszedł jeszcze do domeny publicznej, a twórca utworu zależnego nie uzyskał stosownego zezwolenia uprawnionego z tytułu praw autorskich do dzieła oryginalnego.
W niektórych krajach, np. w USA, utwory zależne stworzone bez wymaganego zezwolenia nie podlegają ochronie. W innych państwach, takich jak Holandia czy Francja, utwory zależne stworzone nawet bez zgody właściciela praw do utworu pierwotnego są również przedmiotem prawa autorskiego. Nie oznacza to jednak, że autor dzieła zależnego ma prawo do korzystania i rozporządzania prawami do utworu zależnego.
W Polsce art. 2 PrAut wskazuje, iż:
1. Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.
2. Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych spełniających cechy utworu zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.
3. Twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. Wypłacone twórcy wynagrodzenie nie podlega zwrotowi.
4. Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem.
5. Na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego.
5.3. Utwory zbiorowe i kompilacje
Utwory zbiorowe to kolejny przykład dzieł chronionych prawem, które mogą zostać stworzone z wykorzystaniem innych chronionych utworów. Kompilacja to dzieło, które powstaje przez połączenie, odpowiedni dobór, uporządkowanie utworów pierwotnych w taki sposób, że stają się one nowym, twórczym dziełem kompilatora. Utwór zbiorowy stanowi szczególny rodzaj kompilacji, w którym kilka niezależnych utworów zostaje połączonych w jedną całość. Prace zbiorowe to najprościej mówiąc utwory stworzone przez kilku autorów.
Artykuł 2 ust.5 Konwencji Berneńskiej stanowi, iż
W polskiej ustawie jako utwory zbiorowe wymienia się w szczególności encyklopedie i publikacje periodyczne (np. gazety). Autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego przysługują producentowi lub wydawcy, natomiast prawa do poszczególnych części utworu mających samodzielne znaczenie przysługują ich twórcom. Ważne jest również, iż domniemywa się, że prawo do tytułu utworu zbiorowego przysługuje producentowi lub wydawcy (art. 11 Pr Aut).
Artykuł 2 ust.5 Konwencji Berneńskiej stanowi, iż
Z drugiej strony natomiast art. 10 ust. 2 Porozumienia TRIPS wymaga od krajów członkowskich WTO objęcia ochroną prawnoautorską wszystkich kompilacji.„zbiory dzieł literackich lub artystycznych, takie jak encyklopedie i antologie, które ze względu na wybór lub układ treści stanowią twórczość intelektualną, podlegają ochronie jako takie, bez uszczerbku dla praw autorów każdego z dzieł stanowiących część składową tych zbiorów.”
Na uwagę zasługuje szczególnie ostatnie zdanie tego przepisu. Przykładowo jeżeli baza danych została stworzona w kraju nie należącym do UE osoby trzecie mogą wyodrębniać i kopiować zawartość bazy danych. Nie mogą jedynie odtwarzać i kopiować oryginalnego sposobu doboru i uporządkowanie treści w niej zawartych. Kraje UE posiadają odrębne regulacje dotyczące ochrony baz danych.„Zbiory danych lub inne materiały przedstawione w formie możliwej do odczytania w sposób mechaniczny lub w innej formie, które z powodu doboru lub uporządkowania ich zawartości stanowią wytwory intelektu, będą chronione jako takie. Ochrona taka, która nie będzie rozciągać się na dane lub materiały jako takie, nie będzie powodować uszczerbku dla praw autorskich dotyczących danych lub materiałów jako takich.
W polskiej ustawie jako utwory zbiorowe wymienia się w szczególności encyklopedie i publikacje periodyczne (np. gazety). Autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego przysługują producentowi lub wydawcy, natomiast prawa do poszczególnych części utworu mających samodzielne znaczenie przysługują ich twórcom. Ważne jest również, iż domniemywa się, że prawo do tytułu utworu zbiorowego przysługuje producentowi lub wydawcy (art. 11 Pr Aut).
5.4. Pracownicy a dzieła na zlecenie lub stworzone w ramach stosunku pracy
Pracownicy często są zatrudniani w celu tworzenia utworów (np. literackich, fotograficznych, etc.) na rzecz pracodawcy. To powoduje, iż konieczne staje się określenie, który z podmiotów takiego stosunku prawnego posiada autorskie prawa majątkowe do utworu.
Co do zasady prawa krajowe przewidują, że prawa na dobrach niematerialnych przysługują pracownikowi, a nie pracodawcy (ograniczenia lub wyjątki mogą być przewidziane przepisami prawa autorskiego). Przykładowo francuski Kodeks Własności Intelektualnej stanowi, że autorskie prawa majątkowe do utworu przysługują twórcy, a nie pracodawcy. Od tej reguły jest jednak wyjątek dla pewnych kategorii utworów, takich jak programy komputerowe, do których prawa majątkowe od chwili ich powstania przysługują pracodawcy. Niektóre kraje civil law (np. Niemcy) przewidują, że z mocy prawa prawo autorskie prawa majątkowe przysługują pracodawcy.
W Polsce autorskie prawa majątkowe nabywa pracodawca z chwilą przyjęcia utworu chyba, że ustawa bądź umowa stanowią inaczej (a pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy). Art. 12. PrAut: Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy (chyba że umowa stanowi inaczej). Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
W krajach anglosaskich (common law), takich jak Stany Zjednoczone, Kanada i Wielka Brytania, autorskie prawa majątkowe z mocy ustawy przysługują pracodawcy. Przykładowo kanadyjskie prawo autorskie stanowi, że jeżeli utwór stworzono w ramach obowiązków ze stosunku pracy, pracodawca nabywa prawa autorskie majątkowe do utworu, chyba że umowa stanowi inaczej. Według brytyjskiej ustawy o wzorach przemysłowych i patentach z 1998 r. jeżeli utwór chroniony prawem autorskim został stworzony przez pracownika w ramach zatrudnienia stosunku pracy, prawa majątkowe do utworu z mocy prawa nabywa pracodawca. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje podobna zasada, która dodatkowo przewiduje, iż dzieło może być traktowane jako dzieło stworzone w ramach stosunku pracy nawet, jeżeli jest stworzone przez niezależnego wykonawcę (a nie przez pracownika). Jest to możliwe jeżeli utwór należy do kategorii „kwalifikowanych” rodzajów utworów, a strony postanowią na piśmie, że utwór będzie traktowany, jak dzieło stworzone w ramach stosunku pracy.
Co do zasady prawa krajowe przewidują, że prawa na dobrach niematerialnych przysługują pracownikowi, a nie pracodawcy (ograniczenia lub wyjątki mogą być przewidziane przepisami prawa autorskiego). Przykładowo francuski Kodeks Własności Intelektualnej stanowi, że autorskie prawa majątkowe do utworu przysługują twórcy, a nie pracodawcy. Od tej reguły jest jednak wyjątek dla pewnych kategorii utworów, takich jak programy komputerowe, do których prawa majątkowe od chwili ich powstania przysługują pracodawcy. Niektóre kraje civil law (np. Niemcy) przewidują, że z mocy prawa prawo autorskie prawa majątkowe przysługują pracodawcy.
W Polsce autorskie prawa majątkowe nabywa pracodawca z chwilą przyjęcia utworu chyba, że ustawa bądź umowa stanowią inaczej (a pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy). Art. 12. PrAut: Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy (chyba że umowa stanowi inaczej). Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
W krajach anglosaskich (common law), takich jak Stany Zjednoczone, Kanada i Wielka Brytania, autorskie prawa majątkowe z mocy ustawy przysługują pracodawcy. Przykładowo kanadyjskie prawo autorskie stanowi, że jeżeli utwór stworzono w ramach obowiązków ze stosunku pracy, pracodawca nabywa prawa autorskie majątkowe do utworu, chyba że umowa stanowi inaczej. Według brytyjskiej ustawy o wzorach przemysłowych i patentach z 1998 r. jeżeli utwór chroniony prawem autorskim został stworzony przez pracownika w ramach zatrudnienia stosunku pracy, prawa majątkowe do utworu z mocy prawa nabywa pracodawca. W Stanach Zjednoczonych obowiązuje podobna zasada, która dodatkowo przewiduje, iż dzieło może być traktowane jako dzieło stworzone w ramach stosunku pracy nawet, jeżeli jest stworzone przez niezależnego wykonawcę (a nie przez pracownika). Jest to możliwe jeżeli utwór należy do kategorii „kwalifikowanych” rodzajów utworów, a strony postanowią na piśmie, że utwór będzie traktowany, jak dzieło stworzone w ramach stosunku pracy.
5.5. Urzędnicy, naukowcy i profesorowie
W niektórych krajach istnieje odrębna kategoria utworów pracowniczych – utworów stworzony w instytucjach naukowych. Niekiedy także utwory stworzone w ramach zatrudnienia pracowników urzędów stanowią odrębną kategorię (wówczas ich twórcy - pracownicy są pozbawieni praw autorskich w ogóle). Z kolei w niektórych państwach sytuacja wygląda odmiennie. Przykładowo, prawo autorskie w Czechach zawiera domniemanie, że dzieło stworzone przez pracownika urzędowego stanowi dzieło stworzone w ramach stosunku pracy, a całość praw do utworu należy do pracodawcy.
W Polsce zgodnie z treścią art. 12.1 Pr Aut:
Jeżeli pracownik stworzy utwór poza granicami zakresem obowiązków wynikających ze stosunku pracy, autorskie prawa majątkowe przysługują wyłącznie jemu (ewentualnie innym współtwórcom), a więc to on jest wyłącznie uprawniony do decydowania o sposobie korzystania z utworu i rozporządzaniu prawami do niego.
W Polsce zgodnie z treścią art. 12.1 Pr Aut:
Granicami nabycia autorskich praw majątkowych są zatem: cel wynikający z umowy o pracę oraz zgodny zamiar stron. Zgodnie z treścią art. 14.1 PrAut pierwszeństwo do publikacji utworu naukowego przysługuje instytucji naukowej, o ile inaczej nie postanowiono w umowie o pracę oraz utwór został stworzony w ramach stosunku pracy czyli w związku z zakresem pracy."Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy,
nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron."
Jeżeli pracownik stworzy utwór poza granicami zakresem obowiązków wynikających ze stosunku pracy, autorskie prawa majątkowe przysługują wyłącznie jemu (ewentualnie innym współtwórcom), a więc to on jest wyłącznie uprawniony do decydowania o sposobie korzystania z utworu i rozporządzaniu prawami do niego.
6. Stosunek między naruszeniem praw autorskich a innymi nieuprawnionymi działaniami
Naruszenie praw autorskich może polegać na nieuprawnionym korzystaniu z utworu (a więc bez zgody uprawnionego i nie w ramach różnych form dozwolonego użytku. Postaci dozwolonego użytku dokładniej omówione w Module 4).
Ograniczenia treści praw autorskich
W przypadku, gdy ma miejsce korzystanie z utworu bez zezwolenia uprawnionego, nie zawsze może być ono uznane za naruszenie praw do utworu czy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy zasadami słuszności. Niekiedy takie korzystanie może odbywać się na podstawie zezwolenia zawartego w przepisach prawa, bądź być zgodne z pewnym przekonaniem społecznym. Ta problematyka (dozwolone korzystanie) określana jest przy użyciu różnych terminów, które często mogą być mylące. Poniżej znajduje się wytłumaczenie niektórych z nich; (ich dokładniejsza analiza znajduje się w Module 7)
„Plagiat” to rezultat bądź działanie polegające na wykorzystaniu fragmentów lub całości utworu bez właściwego wskazania źródła, polegające na przywłaszczeniu autorstwa. Zgodnie z orzeczeniem SA w Warszawie z dnia 15 września 1995 r. (I ACr 620/95) z istoty plagiatu wynika, że dochodzi do niego wówczas, gdy następuje wykorzystanie elementów cudzego utworu w takim stopniu, iż brak jest twórczej działalności plagiatora i jego utwór nie nosi cech oryginalności. Jeżeli utwór powstaje w inny sposób, a posiada treść i formę zbliżoną do innego utworu, to takie zachowanie nie stanowi znamion plagiatu. Możliwe jest bowiem, że w tym samym czasie dwóch twórców będzie opracowywać ten sam pomysł przy użyciu zbliżonych środków artystycznych (możliwa jest zatem tzw. twórczość równoległa).
Art. 29 Pr Aut odnosi się do prawa cytatu czyli możliwości korzystania z już rozpowszechnionego utworu lub jego fragmentu.
Dla bibliotekarzy istotne znaczenie ma art. 30 Pr Aut:
Ocena, czym jest plagiat i jakie wiążą się z tym sankcje, uzależniona jest od ustawodawstw krajowych. W niektórych systemach prawnych plagiat nie stanowi naruszenia zasad prawnych, lecz norm społecznych. Powszechne sankcje za popełnienie plagiatu to np. wydalenie z uczelni bądź zawieszenie w prawach studenta, zakończenie stosunku pracy, społeczna dezaprobata. Ocena plagiatu różni się nawet w poszczególnych dziedzinach nauki. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych definicja plagiatu przyjęta przez Amerykańskie Stowarzyszenie Historyczne (ang. American Historical Association) nie jest tożsama ze standardami przyjętymi przez Stowarzyszenie Języka Współczesnego (ang. Modern Language Association).
W Polsce plagiat, rozumiany jako tzw. kradzież intelektualna (obok innych naruszeń autorskich praw osobistych) jest przestępstwem sankcjonowanym w art. 115 Pr Aut:
Plagiat jest czym innym niż naśladownictwo produktów. Naśladownictwo nie prowadzi bowiem do naruszenia prawa autorskiego, ale może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji. Każde zachowanie tego typu należy jednak oceniać indywidualnie.
„Piractwo” nie posiada definicji jednoznacznej, a tym bardziej definicji legalnej w prawie autorskim. W ostatnich latach termin ten był używany jako określenie nieautoryzowanego bezprawnego kopiowania lub rozpowszechniania egzemplarzy utworów audiowizualnych.
W polskim porządku prawnym do zjawiska piractwa odnoszą się art. 116 i 117 Pr Aut :
Również art. 117 Pr Aut penalizuje piractwo, przewidując jednak jeszcze inne formy czynów zabronionych:
1. Kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom w celu rozpowszechnienia utrwala lub zwielokrotnia cudzy utwór w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
2. Jeżeli sprawca uczynił sobie z popełniania przestępstwa określonego w ust. 1 stałe źródło dochodu albo działalność przestępną, określoną w ust. 1, organizuje lub nią
kieruje, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przepis art. 117 od art. 116 odróżnia sposób działania sprawcy (znamiona przedmiotowe) oraz działanie sprawcy, które ukierunkowane jest na bezprawne rozpowszechnienie (bez zgody twórcy).
„Podrabianie” jest definiowane na różne sposoby. Najczęściej termin ten odnosi się do produkcji lub dystrybucji imitacji oryginalnych produktów z zamierzeniem wywołania u odbiorcy świadomości, że towar jest autentyczny. W tym znaczeniu, ochronę przed podrabianiem zapewnia prawo własności przemysłowej i prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, a nie prawo autorskie. Jednakże, międzynarodowe porozumienie dotyczące walki z naruszeniami własności intelektualnej (ang. Anti-Counterfeiting Trade Agreement – ACTA) zobowiązuje państwa sygnatariusze do rozszerzenia zakresu ochrony prawa autorskiego w tych przypadkach. Polska podpisała je mimo społecznych protestów w styczniu 2012 roku.
Podrabianie towarów wiąże się nie tylko ze stratą finansową dla producentów, ale także każdego pośrednika oraz Skarbu Państwa. Zatrzymanie na granicy towaru podrobionego skutkuje reakcją Urzędu Celnego wobec naruszyciela praw. Jeśli chodzi o podrabianie towarów Polska zajmuje wysokie miejsce wśród krajów UE pod względem zatrzymań produktów podrobionych. W 2010 r. zatrzymano towary naruszające prawa własności intelektualnej o wartości ok. pół miliarda złotych. Wśród nich przeważały papierosy, które stanowiły 68% wszystkich produktów.
Ograniczenia treści praw autorskich
W przypadku, gdy ma miejsce korzystanie z utworu bez zezwolenia uprawnionego, nie zawsze może być ono uznane za naruszenie praw do utworu czy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy zasadami słuszności. Niekiedy takie korzystanie może odbywać się na podstawie zezwolenia zawartego w przepisach prawa, bądź być zgodne z pewnym przekonaniem społecznym. Ta problematyka (dozwolone korzystanie) określana jest przy użyciu różnych terminów, które często mogą być mylące. Poniżej znajduje się wytłumaczenie niektórych z nich; (ich dokładniejsza analiza znajduje się w Module 7)
„Plagiat” to rezultat bądź działanie polegające na wykorzystaniu fragmentów lub całości utworu bez właściwego wskazania źródła, polegające na przywłaszczeniu autorstwa. Zgodnie z orzeczeniem SA w Warszawie z dnia 15 września 1995 r. (I ACr 620/95) z istoty plagiatu wynika, że dochodzi do niego wówczas, gdy następuje wykorzystanie elementów cudzego utworu w takim stopniu, iż brak jest twórczej działalności plagiatora i jego utwór nie nosi cech oryginalności. Jeżeli utwór powstaje w inny sposób, a posiada treść i formę zbliżoną do innego utworu, to takie zachowanie nie stanowi znamion plagiatu. Możliwe jest bowiem, że w tym samym czasie dwóch twórców będzie opracowywać ten sam pomysł przy użyciu zbliżonych środków artystycznych (możliwa jest zatem tzw. twórczość równoległa).
Art. 29 Pr Aut odnosi się do prawa cytatu czyli możliwości korzystania z już rozpowszechnionego utworu lub jego fragmentu.
Prawo cytatu może być nieodpłatne (ust. 1) lub wiązać się z zapłatą wynagrodzenia twórcy (ust. 2 i 21). Warto jednak pamiętać, że takie korzystanie ma odbywać się z poszanowaniem praw autorskich osobistych (zob. art. 16 PrAut).1. Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.
2. Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach i wypisach.2.1. Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w antologiach.3. W przypadkach, o których mowa w ust. 2 i 21, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Dla bibliotekarzy istotne znaczenie ma art. 30 Pr Aut:
Wpowyższym artykule zawarte są dwa uprawnienia. Uprawnienie, o którym mowa w ust.1 jest nieodopłatne. Jest to uprawnienie do sporządzania rozpowszechniania własnych opracowań dokumentacyjnych oraz pojedynczych egzemplarzy (1 kopia) nie większych niż jeden arkusz wydawniczy (z reguły 40 tys. znaków). Uprawnienie powyższe nie dotyczy baz danych (art. 30 1 Pr Aut). Uprawnienie, o którym mowa w ust.2 jest odpłatne i dotyczy ono możności pobierania opłat przez twórcę albo właściwą organizacją zbiorowego zarządzania prawa autorskimi lub prawa pokrewnymi jeżeli utwory, o których mowa w ust.1, są odpłatnie udostępniane.1. Ośrodki informacji lub dokumentacji mogą sporządzać i rozpowszechniać własne opracowania dokumentacyjne oraz pojedyncze egzemplarze, nie większych niż jeden arkusz wydawniczy, fragmentów opublikowanych utworów.
2. Twórca albo właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi jest uprawniona do pobierania od ośrodków, o których mowa w ust. 1, wynagrodzenia za odpłatne udostępnianie egzemplarzy fragmentów utworów.
Ocena, czym jest plagiat i jakie wiążą się z tym sankcje, uzależniona jest od ustawodawstw krajowych. W niektórych systemach prawnych plagiat nie stanowi naruszenia zasad prawnych, lecz norm społecznych. Powszechne sankcje za popełnienie plagiatu to np. wydalenie z uczelni bądź zawieszenie w prawach studenta, zakończenie stosunku pracy, społeczna dezaprobata. Ocena plagiatu różni się nawet w poszczególnych dziedzinach nauki. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych definicja plagiatu przyjęta przez Amerykańskie Stowarzyszenie Historyczne (ang. American Historical Association) nie jest tożsama ze standardami przyjętymi przez Stowarzyszenie Języka Współczesnego (ang. Modern Language Association).
W Polsce plagiat, rozumiany jako tzw. kradzież intelektualna (obok innych naruszeń autorskich praw osobistych) jest przestępstwem sankcjonowanym w art. 115 Pr Aut:
Art. 115 ust.1 i 2 odnosi się do naruszenia autorskich praw osobistych zaś ust. 3 praw majątkowych autorskich lub pokrewnych. Znamiona przepisu wskazują, że plagiat polega na przywłaszczeniu „sobie” autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa (ust. 1), rozpowszechnianiu cudzego utworu ( w wersji oryginalnej utworu albo w postaci opracowania lub artystycznego wykonania) bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy albo publicznego zniekształcenia utworu (ust. 2). Nie ma przy tym znaczenia czy naruszenie dotyczy całości czy też części utworu. Plagiat można uznać za przestępstwo jednak dopiero wtedy, gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma. Co więcej sprawca popełnia przestępstwo wtedy, gdy można mu przypisać winę umyślną. Ustawodawca przewiduje dodatkowe sankcje jeżeli sprawca dopuszcza się popełnienia przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (ust. 3).1. Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
2. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.
3. Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w ust. 1 lub ust. 2 narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne określone w art.
16, art. 17, art. 18, art. 19 ust. 1, art. 191, art. 86, art. 94 ust. 4 lub art. 97, albo nie wykonuje obowiązków określonych w art. 193 ust. 2, art. 20 ust. 1–4, art. 40
ust. 1 lub ust. 2, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Plagiat jest czym innym niż naśladownictwo produktów. Naśladownictwo nie prowadzi bowiem do naruszenia prawa autorskiego, ale może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji. Każde zachowanie tego typu należy jednak oceniać indywidualnie.
„Piractwo” nie posiada definicji jednoznacznej, a tym bardziej definicji legalnej w prawie autorskim. W ostatnich latach termin ten był używany jako określenie nieautoryzowanego bezprawnego kopiowania lub rozpowszechniania egzemplarzy utworów audiowizualnych.
W polskim porządku prawnym do zjawiska piractwa odnoszą się art. 116 i 117 Pr Aut :
Przepis ten można odnieść do zjawiska piractwa utworów oraz przedmiotów praw pokrewnych (zarówno w świecie rzeczywistym, jak i wirtualnym) takich jak:1. Kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w ust. 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
3. Jeżeli sprawca uczynił sobie z popełniania przestępstwa określonego w ust. 1 stałe źródło dochodu albo działalność przestępną, określoną w ust. 1, organizuje lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.
4. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
- utwór w wersji oryginalnej;
- opracowanie;
- artystyczne wykonanie (art. 85.2 Pr Aut),
- fonogram;
- wideogram;
- nadanie.
Również art. 117 Pr Aut penalizuje piractwo, przewidując jednak jeszcze inne formy czynów zabronionych:
1. Kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom w celu rozpowszechnienia utrwala lub zwielokrotnia cudzy utwór w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
2. Jeżeli sprawca uczynił sobie z popełniania przestępstwa określonego w ust. 1 stałe źródło dochodu albo działalność przestępną, określoną w ust. 1, organizuje lub nią
kieruje, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przepis art. 117 od art. 116 odróżnia sposób działania sprawcy (znamiona przedmiotowe) oraz działanie sprawcy, które ukierunkowane jest na bezprawne rozpowszechnienie (bez zgody twórcy).
„Podrabianie” jest definiowane na różne sposoby. Najczęściej termin ten odnosi się do produkcji lub dystrybucji imitacji oryginalnych produktów z zamierzeniem wywołania u odbiorcy świadomości, że towar jest autentyczny. W tym znaczeniu, ochronę przed podrabianiem zapewnia prawo własności przemysłowej i prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, a nie prawo autorskie. Jednakże, międzynarodowe porozumienie dotyczące walki z naruszeniami własności intelektualnej (ang. Anti-Counterfeiting Trade Agreement – ACTA) zobowiązuje państwa sygnatariusze do rozszerzenia zakresu ochrony prawa autorskiego w tych przypadkach. Polska podpisała je mimo społecznych protestów w styczniu 2012 roku.
Podrabianie towarów wiąże się nie tylko ze stratą finansową dla producentów, ale także każdego pośrednika oraz Skarbu Państwa. Zatrzymanie na granicy towaru podrobionego skutkuje reakcją Urzędu Celnego wobec naruszyciela praw. Jeśli chodzi o podrabianie towarów Polska zajmuje wysokie miejsce wśród krajów UE pod względem zatrzymań produktów podrobionych. W 2010 r. zatrzymano towary naruszające prawa własności intelektualnej o wartości ok. pół miliarda złotych. Wśród nich przeważały papierosy, które stanowiły 68% wszystkich produktów.
7. Czas trwania ochrony
Konwencja Berneńska wymaga, aby ochrona autora trwała za życia twórcy oraz dodatkowo 50 lat po jego śmierci (z wyjątkiem fotografii i dzieł filmowych). Państwa sygnatariusze mogą przyjąć dłuższy okres z jednym ograniczeniem, które wyrażono jest w art. 7.8 Konwencji:
Przykładowo w Czechach, w Holandii i Polsce, co do zasady, czas ochrony prawnoautorskiej obejmuje okres życia twórcy oraz 70 lat po jego śmierci (ale nie zawsze tak było, Polska miała bardzo krótki czas ochrony jeszcze w latach 70-tych). W przypadku utworu zbiorowego okres 70 lat biegnie od chwili śmierci ostatniego autora. Jednakże autorskie prawa majątkowe mogą przysługiwać wydawcy lub producentowi. Wtedy czas trwania ochrony biegnie w inny sposób. Co więcej jeżeli twórca utworu nie jest znany, termin ten biegnie od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość. Gdy do utworu autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia. W odniesieniu do utworu audiowizualnego - od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.
Pozornie jest to konstrukcja prosta ponieważ dotyczy odpowiednio wyłącznie dzieł powstałych po 7 kwietnia 2000 r (Czechy), 29 grudnia 1995 r (Holandia) i 4 luty 1994 r (Polska). Utwory powstałe przed tymi datami podlegają innym i bardziej skomplikowanym pod względem czasu trwania regulacjom.
Dla większości utworów literackich i artystycznych minimalny okres ochrony to okres życia twórcy oraz 50 lat po jego śmierci (w ramach porozumienia TRIPS). W odniesieniu do nagrań dźwiękowych, porozumienie TRIPS stanowi tylko, iż okres ochrony prawnoautorskiej wynosi co najmniej 50 lat od ustalenia utworu. Przykładowo czas ochrony nagrań muzycznych w Stanach Zjednoczonych to czas życia twórcy + 70 lat dla nagrań powstałych po 1 stycznia 1978 r. W Australii, ochrona praw autorskich do nagrań dźwiękowych rozciąga się na 70 lat od ustalenia, jeżeli ustalenie nastąpiło po 2004 roku. W Brazylii, wszystkie nagrania dźwiękowe (fonogramy) powstałe po 1998 r. są chronione prawami pokrewnymi przez 70 lat, począwszy od roku po pierwszym utrwaleniu. W Chinach, nagrania te chronione są prawami pokrewnymi przez 50 lat począwszy od końca roku, w którym utwór został ustalony.
Wszystko to zależy od zmian w przepisach prawa, które jest ciągle modyfikowane, przeważnie na niekorzyść odbiorców kultury.
Wiele krajów skorzystało z uznania pozostawionego w Konwencji Berneńskiej. W następstwie tego czas trwania ochrony przewidzianej przez prawo autorskie jest zróżnicowany, tworząc tym samym skomplikowaną międzynarodową mozaikę ukształtowaną zależnie od kategorii utworu, charakteru autorstwa oraz daty stworzenia i opublikowania dzieła."W każdym wypadku okres trwania ochrony będzie regulowany przez prawo państwa, w którym żąda się ochrony; jeżeli jednak ustawodawstwo tego państwa nie stanowi inaczej, okres ten nie będzie dłuższy od okresu ustalonego w państwie pochodzenia dzieła."
Przykładowo w Czechach, w Holandii i Polsce, co do zasady, czas ochrony prawnoautorskiej obejmuje okres życia twórcy oraz 70 lat po jego śmierci (ale nie zawsze tak było, Polska miała bardzo krótki czas ochrony jeszcze w latach 70-tych). W przypadku utworu zbiorowego okres 70 lat biegnie od chwili śmierci ostatniego autora. Jednakże autorskie prawa majątkowe mogą przysługiwać wydawcy lub producentowi. Wtedy czas trwania ochrony biegnie w inny sposób. Co więcej jeżeli twórca utworu nie jest znany, termin ten biegnie od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość. Gdy do utworu autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia. W odniesieniu do utworu audiowizualnego - od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.
Pozornie jest to konstrukcja prosta ponieważ dotyczy odpowiednio wyłącznie dzieł powstałych po 7 kwietnia 2000 r (Czechy), 29 grudnia 1995 r (Holandia) i 4 luty 1994 r (Polska). Utwory powstałe przed tymi datami podlegają innym i bardziej skomplikowanym pod względem czasu trwania regulacjom.
Dla większości utworów literackich i artystycznych minimalny okres ochrony to okres życia twórcy oraz 50 lat po jego śmierci (w ramach porozumienia TRIPS). W odniesieniu do nagrań dźwiękowych, porozumienie TRIPS stanowi tylko, iż okres ochrony prawnoautorskiej wynosi co najmniej 50 lat od ustalenia utworu. Przykładowo czas ochrony nagrań muzycznych w Stanach Zjednoczonych to czas życia twórcy + 70 lat dla nagrań powstałych po 1 stycznia 1978 r. W Australii, ochrona praw autorskich do nagrań dźwiękowych rozciąga się na 70 lat od ustalenia, jeżeli ustalenie nastąpiło po 2004 roku. W Brazylii, wszystkie nagrania dźwiękowe (fonogramy) powstałe po 1998 r. są chronione prawami pokrewnymi przez 70 lat, począwszy od roku po pierwszym utrwaleniu. W Chinach, nagrania te chronione są prawami pokrewnymi przez 50 lat począwszy od końca roku, w którym utwór został ustalony.
Wszystko to zależy od zmian w przepisach prawa, które jest ciągle modyfikowane, przeważnie na niekorzyść odbiorców kultury.
8. Rozszerzenie zakresu ochrony praw autorskich
W ostatnich latach zakres ochrony prawnoautorskiej objął więcej rodzajów utworów, a ponadto wydłużono czas ochrony. Jak wskazano w Module 2 wszystkie umowy międzynarodowe ustalają minimalne standardy ochrony, które musi spełniać prawo krajowe państw sygnatariuszy. Państwa mają wspólnie rozwijać ochronę praw autorskich we wszystkich krajach. Ochrona może dotyczyć utworów lub przedmiotów praw pokrewnych stąd wyróżnia się ochronę praw autorskich i praw pokrewnych. Przykładowo fonogramy są przedmiotem praw pokrewnych zaś programy komputerowe podlegają takiej samej ochronie, jak utwory literackie, jednakże z określonymi wyjątkami (rozdział 7 Pr Aut).
Okres ochrony był przez lata coraz bardziej wydłużany. Początkowo było to 14 lat (angielski Statute of Anne) do obecnych co najmniej 50 lat po śmierci twórcy (dla większości utworów). Dyrektywa Rady 2006/116/WE z 12.12.2006 r. (zmieniona 12.10.2011) w sprawie czasu ochrony praw autorskich i niektórych praw pokrewnych wydłużyła czas ochrony autorskich praw majątkowych fonogramów do 70 lat. Wydłużenie czasu ochrony jest korzystne dla twórców i może wpływać na chęć do tworzenia utworów. Z drugiej strony jednak rozszerzanie ochrony na coraz to nowe kategorie przejawów działalności intelektualnej oraz wydłużanie czasu ochrony powoduje, że mniej dzieł znajduje się w domenie publicznej i służy nam wszystkim.
Oprócz tego istnieją pewne kategorie utworów, dla których ustawodawstwa krajowe przewidują szczególne regulacje prawne. Poniżej zanalizowano niektóre z nich.
Okres ochrony był przez lata coraz bardziej wydłużany. Początkowo było to 14 lat (angielski Statute of Anne) do obecnych co najmniej 50 lat po śmierci twórcy (dla większości utworów). Dyrektywa Rady 2006/116/WE z 12.12.2006 r. (zmieniona 12.10.2011) w sprawie czasu ochrony praw autorskich i niektórych praw pokrewnych wydłużyła czas ochrony autorskich praw majątkowych fonogramów do 70 lat. Wydłużenie czasu ochrony jest korzystne dla twórców i może wpływać na chęć do tworzenia utworów. Z drugiej strony jednak rozszerzanie ochrony na coraz to nowe kategorie przejawów działalności intelektualnej oraz wydłużanie czasu ochrony powoduje, że mniej dzieł znajduje się w domenie publicznej i służy nam wszystkim.
Oprócz tego istnieją pewne kategorie utworów, dla których ustawodawstwa krajowe przewidują szczególne regulacje prawne. Poniżej zanalizowano niektóre z nich.
8.1. Utwory audiowizualne i kinematograficzne
Utwory audiowizualne lub utwory kinematograficzne są dziełami złożonymi, na które często składa się kilka indywidualnych autorów. Biorąc pod uwagę dużą liczbę osób zaangażowaną w ich tworzenie, uznanie ich za współtwórców powoduje problemy praktyczne, dotyczące wzajemnych relacji ich poszczególnych uprawnień. Przykładowo nie zawsze każdy ze współtwórców byłby w stanie uzyskać zgodę pozostałych na rozporządzanie prawami do „swojej” części (zwłaszcza tych, których wkład w stworzenie całości był dużo większy).
Państwa próbowały rozwiązać ten problem na różne sposoby. Francuski Kodeks Własności Intelektualnej traktuje współtwórców filmów jako współautorów, ale w relacji autor – producent przewiduje przeniesienie praw do korzystania z materiałów na producenta. Brytyjska ustawa o wzorach przemysłowych i patentach z 1998 r. przyznaje prawa do decydowania o korzystaniu z utworu producentowi. Dla odmiany, amerykańskie prawo autorskie traktuje osoby uczestniczące w tworzeniu filmu jako zatrudnione na umowę o dzieło. Tym samym prawa autorskie nabywa jeden podmiot i zwykle także jest to producent.
W Polsce art. 70.1 PrAut wprowadza domniemanie, że producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. Jednakże (zgodnie z ust. 21 ) współtwórcy utworu audiowizualnego oraz artyści wykonawcy są uprawnieni do:
Państwa próbowały rozwiązać ten problem na różne sposoby. Francuski Kodeks Własności Intelektualnej traktuje współtwórców filmów jako współautorów, ale w relacji autor – producent przewiduje przeniesienie praw do korzystania z materiałów na producenta. Brytyjska ustawa o wzorach przemysłowych i patentach z 1998 r. przyznaje prawa do decydowania o korzystaniu z utworu producentowi. Dla odmiany, amerykańskie prawo autorskie traktuje osoby uczestniczące w tworzeniu filmu jako zatrudnione na umowę o dzieło. Tym samym prawa autorskie nabywa jeden podmiot i zwykle także jest to producent.
W Polsce art. 70.1 PrAut wprowadza domniemanie, że producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. Jednakże (zgodnie z ust. 21 ) współtwórcy utworu audiowizualnego oraz artyści wykonawcy są uprawnieni do:
- wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach;
- stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania;
- stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów;
- stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego.
8.2. Programy komputerowe
Programy komputerowe są kolejną, szczególną, kategorią utworów. Konwencja Berneńska nie dotyczy programów komputerowych jednakże porozumienie TRIPS wymaga od państw sygnatariuszy WTO, w tym Polski, ochrony programów komputerowych na takich samych zasadach, jak utworów literackich (Art. 74.1 PrAut). Podobnie jak utwory audiowizualne, programy komputerowe, często są efektem wkładu intelektualnego wielu osób. W tym przypadku także krajowe regulacje różnią się odnośnie przyznania praw autorskich do programów komputerowych. Przykładowo w niemieckim prawie autorskim zasadą jest, ze prawa do takiego utworu przysługują pracodawcy. Podobnie jest w Polsce. Jeżeli przedmiotem umowy o pracę jest pisanie określonego typu programów to autorskie prawa majątkowe do nich (programów napisanych we wskazanych w umowie językach programowania jednocześnie stworzonych w ramach stosunku pracy) będą przysługiwać pracodawcy.
W prawie polskim, podobnie jak przy utworach stworzonych w ramach stosunku pracy, prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej lub zawarta przez strony dodatkowa umowa cywilnoprawna. Treść praw autorskich do programu komputerowego jest jednak inna, niż w przypadku utworu literackiego (zob. art. 74.4 Pr Aut, 75.2 i 3 Pr Aut).
W prawie polskim, podobnie jak przy utworach stworzonych w ramach stosunku pracy, prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej lub zawarta przez strony dodatkowa umowa cywilnoprawna. Treść praw autorskich do programu komputerowego jest jednak inna, niż w przypadku utworu literackiego (zob. art. 74.4 Pr Aut, 75.2 i 3 Pr Aut).
8.3. Transmisja, nagrywanie, interpretacja?
Konwencja Berneńska wymaga, by twórca miał wyłączne prawo do:
- publicznego rozpowszechniania swych utworów za pomocą radia;
- udzielania upoważnień do:
- przenoszenia tych dzieł na instrumenty, służące do mechanicznego ich odtwarzania;
- publicznego wykonywania tych dzieł za pomocą takich instrumentów.
- udzielania upoważnień do odtwarzania, przystosowania i publicznego przedstawiania swoich utworów za pomocą kinematografu;
- dokonania przekładu lub do dania upoważnienia na przekład ich utworów.
9. Dodatkowe zasoby
Ciekawostki
- Podwaliną współczesnego podejścia do uznania autorstwa jest XVIII wieczna koncepcja (tzw. romantyczna koncepcja), która zakłada, że autor jako jednostka jest istotą odpowiedzialną za stworzenie utworu w konsekwencji czego zasługuje on na uznanie.
- Kolejną ciekawostką jest sposób w jaki postrzegali siebie wielcy twórcy starożytni tacy jak np. Homer. W tym okresie wieszcze nie byli traktowani jako autorzy lecz jako wykonawcy dzieł. Autorstwo przypisywane zaś było Muzom (obecnie powiedzielibyśmy „uosobieniu inspiracji”).
Literaturapolska:
- R.Golat,Programykomputerowewprawiecywilnymipodatkowym – zagadnieniapraktyczne,Gdańsk2005.
- J.Barta(red.)J.Błeszyński,M.Czajkowska-Dąbrowska,T.Grzeszak,S.Grzybowski,M.Kępiński,R.Markiewicz,A.Nowicka,M.Późniak-Niedzielska,J.Preussner-Zamorska,E.Traple,A.Wojciechowska,E.Wojnicka,Systemprawaprywatnego.Tom13.Prawoautorskie,Warszawa2003.
- M.Byrska,Prawneaspektymodyfikowaniaprogramukomputerowego,KwartalnikPrawaPrywatnego,4/1996.
- A.Nowicka,Prawnoautorskaipatentowaochronaprogramówkomputerowych,Warszawa1995.
- M. Jankowska, Autor i prawo do autorstwa, Warszawa 2011.
Linkizagraniczne:
- Najważniejszetraktaty,któreobejmująszerokądyskusjęzzakresuprawaautorskiegoto numeroprawieautorskim Nimmer on Copyright -trybdostępu:http://www.lexisnexis.com/store/catalog/productdetail.jsp?prodId=10441i „Goldsteinoprawieautorskim” -trybdostępu:http://www.amazon.com/Goldstein-Copyright-Paul/dp/0735544859.
- Znaczniekrótsządyskusjęotym,jakzakresprawaautorskiegowzrósłwostatnimczasie,możnaznaleźćw"GeistigesEigentum-einausufernderRechtsbereich:DieGeschichtedesIdeenschutzesindenVereinigtenStaaten"WilliamaFishera(Vandenhoeck&Ruprecht,1999),265-91(wwersjiangielskiejdostępnyjako:TheGrowthofIntellectualProperty:AHistoryofOwnershipofIdeasintheUnitedStates – trybdostępu:http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/iphistory.pdf.
- BardziejaktualnąszersządyskusjęnatensamtematprowadziJamesBoylew„PublicDomain:EnclosingCommonsoftheMind”(YaleUniversityPress2008) – trybdostępu:http://www.thepublicdomain.org/.
- Najlepszymanglojęzycznymkomentarzemnatematprawaautorskiegoogólnie,awszczególnościjegozakresiepozostajeksiążkawydanaw1967rokuprzezBenjaminaKaplana:AnUnhurriedViewofCopyright.Niestety,jestonadostępnawyłączniewwersjidrukowanej – trybdostępu:http://www.lexisnexis.com/store/catalog/productdetail.jsp?prodId=57038.
- Dyskursnatematoryginalnościwprawieautorskim,zestawiającyporównaniepojęćużywanychwUSAiUE,możnaznaleźćw„SoftwareFreedomLawCenter,OriginalityRequirementsunderU.S.andE.U.CopyrightLaw” -trybdostępu:http://www.softwarefreedom.org/resources/2007/originality-requirements.html.
- WyrokSNz30grudnia1970r.,ICR553/70 – prawoautorskietwórcyzostanienaruszonejeżelinaodlewiepłaskorzeźbyzostanieumieszczonewyłącznienazwiskowykonawcyodlewubezumieszczeniawzmianki,zktórejwynika,żeosobatajestwyłączniewykonawcą,anietwórcąutworu.
- WyrokSNz9stycznia2001r.,IPKN493/00 – autorskieprawamajątkowegodoprogramukomputerowegoprzysługująpacodawcyoilezostałonstworzonywramachobowiązkówpracowniczychawumowieopracęlubodrębnejumowiecywilnoprawnejstronyniepostanowiłyinaczej.
- Wyrok SN z 25 czerwca 1989 r., I CR 236/89 – niezarejestrowany znak towarowy korzysta z ochrony prawnoautorskiej jeżeli jest on utworem w rozumieniu art. 1 i art. 4 Pr Aut.
Orzeczeniazagraniczne
- Poniższe uzasadnienia wyroków poruszają niektóre z zasad przedstawionych w tym module:
- FeistPublications,Inc.,v.RuralTelephoneServiceCo.,499U.S.340(1991) – trybdostępu:http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/1991%20Feist.pdf.
- Beckinghamv.Hodgens,HighCourtofJustice(CivilDivision),2July2002 – trybdostępu:http://www.hmcourts-service.gov.uk/judgmentsfiles/j1577/hodgens_v_beckingham.htm.
- CommunityforCreativeNon-Violence?v.Reid,490U.S.730(1989) – trybdostępu:http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/IP/1989%20CCNV.pdf.
- CaseC-240/07,SonyMusicEntertainment(Germany)GmbHv.FalconNeueMedienVertriebGmbH(2007) – trybdostępu:http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62007J0240:EN:HTML.
- Eldredv.Ashcroft,537U.S.186(2003)(czastrwaniaochrony) – trybdostępu:http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/2003%20ELDRED%20V.%20ASHCROFT%20Abridged.html.
- ComputerAssociatesv.Altai,982F.2d693(2ndCir.1992)(oprogramowaniekomputerowe) – trybdostępu:http://cyber.law.harvard.edu/people/tfisher/IP/1992%20Altai.pdf.
10. Zadania dodatkowe
1. W jaki sposób są chronione utwory w Polsce? Wymień kilku twórców, których prace mieszczą się w domenie publicznej.
2. Jak traktować wkład indywidualnych osób przy tworzeniu tekstów na Wikipedii? Jakie prawa, Twoim zdaniem, powinny mieć osoby, które wniosły niewielki wkład w powstanie utworu?
3. Scharakteryzuj naruszenia praw autorskich i wskaż rodzaj odpowiedzialności za to.
4. Co to jest domena publiczna i czy jest ważna wg Ciebie w naszym społecznym życiu?
Porozmawiaj o tym z koleżankami w pracy, popytaj ich co wiedzą na ten temat i skomentuj odpowiedzi koleżanek i kolegów.
11. Współautorzy
Moduł ten został stworzony przez Inge Osman. Edytował go zespół, w tym Sebastian Diaz, William Fisher, Urs Gasser, Adam Holland, Kimberley Isbell, Peter Jaszi, Colin Maclay, Andrew Moshirnia i Chris Peterson.
Wszystkich twórców tego kursu możesz przejrzeć na stronie Berkman Centre.
Tłumaczenie i adaptacja: Ewa Lewicka, Beata Marek, Joanna Podmaska, Bożena Bednarek-Michalska.